May Monumento O Alaala Ba Para Kay Segunda Katigbak?

May kilig pa rin kapag iniisip ko ang kuwento nina Rizal at Segunda — para sa maraming Filipino, siya ang unang pag-ibig na nagpabago sa takbo ng buhay ng isang batang manunulat. Ako mismo, nagbabasa ng mga liham at tala tungkol sa kanila, ramdam ko ang kabatdakan ng kabataang pag-ibig at ang paraan ng lipunan noon na pumipigil sa mga puso. Ayon sa mga pinatatag na tala, si Segunda Katigbak ay isang tunay na babae na naging unang pag-ibig ni Jose Rizal noong siya ay nag-aaral pa. Hindi siya kathang-isip lang; mula sa mga liham at testimonya, makikitang mayroong personal na pagkakaibigan at simpatiya na nauwi sa isang hindi natuloy na romansa dahil sa pamilyar at panlipunang hadlang. May mga nagsasabing siya ang huwaran para sa ilan sa mga karakter sa 'Noli Me Tangere', pero hindi ito simpleng bagay—madalas na pinaghalong karanasan at katauhan ang ginamit sa malikhaing pagsulat. Sa huli, tinitingnan ko si Segunda bilang isang tao na may sariling buhay at pasya: tunay na umiibig sa kanya si Rizal, ngunit ang kanilang kapalaran ay hinubog ng mga panlipunang limitasyon. Para sa akin, nakakabit sa pangalan niya ang isang paalala—na ang mga tunay na tao sa likod ng mga alamat ay may kumplikadong kwento rin, at hindi laging nauuwi sa romantikong idealismo.

Tumatak pa rin sa akin ang imahe ng mga lumang liham kay Rizal — pero kapag pinag-uusapan natin si Segunda Katigbak, malinaw sa mga pinagkunan ng kasaysayan na wala nang kilalang nai-save o naitala na liham na mula mismo sa kanya patungo kay Jose Rizal. Maraming biograpo at historyador ang nagsasaad na mayroong palitan ng damdamin at sulat sa pagitan nila noong kabataan nila, subalit ang mga umiiral na dokumentong nariyan ay kadalasan mula sa kamay ni Rizal — hindi mula sa Segunda. Karaniwan itong ipinapaliwanag sa pamamagitan ng mga sosyal at kultural na dahilan noong panahong iyon: ang mga pamilya ay madalas na sinusuyod o sinusunog ang mga liham para protektahan ang dangal ng babae o dahil nagkaroon na ng iba pang desisyong pampamilya. Bilang isang mambabasa ng mga sulat ni Rizal at tagahanga ng kasaysayan, nakakaantig pero hindi nakakagulat na ang mga tugon ni Segunda, kung mayroon man, ay hindi na naabot ang ating panahon.

Na-excite talaga ako nung una kong siniyasat ito—parang maliit na misyon ng puso. Ayon sa mga historians at lokal na alamat na nabasa't narinig ko, ang bahay ni Segunda Katigbak ay matatagpuan sa Lipa, Batangas. Hindi man kasing kitang-kita ng isang bantayog sa gitna ng siyudad, maraming matatanda sa Lipa ang tumutukoy sa isang lumang bahagi ng bayan bilang pinagmulan ng pamilya Katigbak; sinasabing ang orihinal na bahay ay nasa paligid ng lumang poblacion, malapit sa simbahan at sentrong pangkomunidad noong panahon nina Rizal. Sa personal, nakakalungkot aminin na ang mismong lumang bahay ni Segunda ay hindi na halatang nakatayo sa orihinal nitong anyo — urbanisasyon at pagbabago ng lupa ang karamihan sa dahilan. May mga kumpilasyon ng sulat at memoir na nagsasabi ng lokasyon at ng mga detalye ng pamilya, at may ilang local markers at kwento sa mga museo at library sa Batangas na nagbabanggit sa kanila. Kapag bumibisita ako sa Lipa, madalas ako naglalakad sa lumang bahagi ng bayan at iniisip kung saan kaya sila nanirahan—parang pag-uugnay ng personal na imahinasyon sa mga pambansang alaala.

Tila ba napakagaan sa puso ang unang pag-ibig — ganito ko iniisip tungkol kay Segunda Katigbak at kung bakit siya mahalaga sa ating kasaysayan. Siya ang unang tunay na pagtingin ni José Rizal sa pag-ibig noong kabataan niya, at bilang ganoon, nag-iwan ng bakas sa emosyonal na paghubog ng lalaking naging pambansang bayani. Yun bang tipong simpleng kuwento ng pagkabigo sa pag-ibig ang nagbukas sa kanya para masilayan ang malalaking isyung panlipunan sa kanyang panahon. Hindi lang siya muse; simbolo rin si Segunda ng limitasyon na dinanas ng maraming kababaihan noong kolonyal na Pilipinas — mga desisyon na nakabatay sa katayuan, kasalanan, at inaasahan ng lipunan. Nakikita ko talaga kung paano lumalabas ang temang iyon sa mga sulatin ni Rizal at lalo na sa mga tauhan ng kanyang nobela tulad ng inilarawan sa ’Noli Me Tangere’ — hindi literal na kopya, pero emosyonal na pinagmulan. Napakarami ring aral na pwedeng makuha: ang kahalagahan ng personal na karanasan sa paghubog ng panlipunang kamalayan, at kung paano ang simpleng pag-iibigan ng kabataan ay nagiging salamin ng mas malawak na istorya ng bayan. Para sa akin, nakakatuwang isipin na sa maliit na alaala ng isang babae, nahanap ni Rizal ang isang bahagi ng kanyang panulat at damdamin na tumulong sa pagmulat ng maraming Pilipino.

Tunay na nakakaintriga ang istorya ni Segunda Katigbak at kadalasan akong nauuwi sa paghahanap ng anumang pelikula o seryeng may eksena tungkol sa kanya. Sa pangkalahatan, wala akong natagpuang pelikula o serye na talagang nakatuon lamang kay Segunda — ang karamihan ng mga dramatikong adaptasyon tungkol sa buhay ni José Rizal ang naglalaman ng bahagi ng kwento niya bilang unang pag-ibig ni Rizal. Halimbawa, makikita mo ang kanyang imahen sa ilang biopics tungkol kay Rizal, gaya ng kilalang pelikulang 'José Rizal', kung saan ipinapakita ang iba't ibang yugto ng buhay at pag-ibig ni Rizal. Bilang isang tagahanga ng kasaysayan na gustong marinig ang boses ni Segunda mismo, palagi akong nagmamangha na kung minsan siya’y nagiging background lang sa malalaking produksyon. Marami sa atin ang naghahanap ng mas personal, feministang pagtingin sa kanyang karanasan — isang pelikula o serye na maglalahad ng kaniyang panig, pagdadalawang-isip, at ng presyur ng pamilyang Kastila-Filipino noong panahong iyon. Kung titingnan mo ang teatro at mga akademikong dokumentaryo, mas madalas siyang nababanggit sa mga lecture, sanaysay, at indie short films kaysa sa mainstream na pelikula. Personal kong nais na magkaroon ng malalim at emosyonal na biopic na tutok kay Segunda — parang isang maliit na indie film na magpapakita ng kanyang mundo at mga pangarap.

Nakakabagbag-damdamin talaga kapag naaalala ko ang huling tagpo nila ni Segunda sa pelikula ng alaala ni Ibarra. Lumilitaw siyang maganda at inosente, pero halata rin ang bigat ng responsibilidad sa kaniyang mga balikat — isang batang babae na inaasahan ng pamilya na susunod sa kagustuhan ng nakatatanda. Sa ‘Noli Me Tangere’, malinaw na hindi tinupad ni Ibarra ang pangarap nilang dalawa; hindi nagtagal, pinili ni Segunda ang landas na itinakda sa kaniya ng lipunan at ng kaniyang pamilya. Pagkatapos ng kanilang pagkikita, ipinapahiwatig ni Rizal na ipinakasal siya sa iba—isang desisyong praktikal at panlipunan kaysa sa romantikong pagpili. Hindi binigyang-diin pa ng nobela ang kaniyang buhay pagkatapos nito, kaya’t siya ay parang isang alaala na dahan-dahang nawala mula sa sentrong kuwento. Para sa akin, iyon ang malungkot na punto: hindi lang nawalay ang dalawang kabataan, kundi nawala rin ang pagkakataon na makita ang buong potensiyal ni Segunda bilang isang indibidwal. Sa madaling salita, ang huling makikita natin kay Segunda ay ang pagtalima sa nakatakdang ligasyon o kasal, at ang unti-unting pag-alis niya mula sa buhay ni Ibarra—isang pangyayaring simbolo ng malupit na kapalaran na dinaraanan ng maraming kababaihan sa kwento.

Nakakatuwang isipin na ang tula ni Rizal para kay Segunda Katigbak ay parang lihim na diary ng isang binatang puno ng pag-ibig at paghanga. Sa ‘Mi Primera Inspiracion’ malinaw na inilalarawan niya si Segunda na napakainosente at tila angkop sa imahen ng isang unang pag-ibig: dalisay, mahinhin, at may kakaibang kinang sa mga mata. Hindi siya naglarawan ng malalim na pisikal na detalye kundi ng kabuuang aura—ang pagiging mahinhin at banal na nagpapalutang sa kanyang kagandahan; para kay Rizal, ang pagkabighani ay higit pa sa mukha, ito ay nasa pagkatao at kilos. Nagbibigay rin ang tula ng konting lungkot at pagtanggap: idealisado at hindi natamo. Tulad ng isang tula ng unang pag-ibig, ginamit ni Rizal ang mga imahe ng kalikasan at kabataan para ipakita ang kahinaan sa pag-ibig at ang kabighaniang hindi nagkatotoo. Sa huli, ang paglalarawan niya kay Segunda ay isang halo ng paggalang, paghanga, at matamis na pangungulila—isang alaala ng kabataan na inuukit sa papel at puso ko rin kapag binabasa ko ang kaniyang mga salita.

Sobrang nakakakilig isipin na ako'y naiintriga pa rin sa kuwento ng unang pag-ibig ni José Rizal — si Segunda Katigbak — at palagi akong nag-iisip kung paano iyon nakaapekto sa kanyang pagkatao. Nang mabasa ko ang mga tala tungkol sa kanila, ramdam ko ang simpleng lambing ng isang kabataang pagtingin: si Segunda ang unang babaeng inibig ni Rizal nang tuluyan, isang maikling romansa na puno ng kabighani at kabataang pag-asa. Naalala ko na hindi ito nagtapos nang maganda para sa binata; ang mga hadlang ng pamilya at panlipunang kalakaran ang humadlang, at napangasawa si Segunda ng ibang pinili ng kanyang pamilya. Para sa akin, ang mahalaga rito ay ang damdamin: ang sakit ng paghihiwalay at ang pagka-unawa ni Rizal sa mga limitasyong ibinibigay ng lipunan. Ang mga karanasang iyon ay malinaw na nag-iwan ng marka sa kanyang puso at posibleng nag-ambag sa lalim ng mga emosyon at karakter sa kanyang mga sinulat, kasama na ang inspirasyon para sa ilan sa mga babaeng karakter sa 'Noli Me Tangere'. Sa huli, ako'y naaantig sa pagiging tao ni Rizal — hindi lang bayani sa kasaysayan kundi isang binatang may maselang damdamin. Ang kwento nila ni Segunda ay paalala na kahit ang pinakamalalaking isip at puso ay dumaan din sa simpleng pag-ibig at pagkabigo.