May Mga Inisyatiba Ba Para Balikan Ang Alaala Ni Macario Sakay?

Sobrang saya kapag napag-uusapan si Macario Sakay—siyempre kilala siya sa radikal na pakikibaka kontra-kolonyalismo, at meron talagang pelikula na tumutok sa buhay niya: ‘Sakay’ (1993). Sa bersyong iyon, ginampanan ni Joel Torre ang papel ni Sakay at dinirek ni Raymond Red, at kilala ako sa pagkagiliw sa pelikulang yun dahil hindi lang ito simpleng biyograpiya; naroon ang tensyon, dilemma, at ang magulong panahon ng unang bahagi ng ika-20 siglo sa Pilipinas. Kung hahanapin mo ngayon, ang availability ng ‘Sakay’ ay medyo pabago-bago. Minsan may full uploads o clips sa YouTube — katulad ng mga lumang pelikula na na-digitize ng mga archives o minsan ng mga user — pero dapat mag-ingat kung hindi official ang source. Magandang strategy na i-search ang eksaktong kombinasyon na ‘Sakay 1993 Joel Torre’ o ‘Sakay Raymond Red’ sa YouTube para makita kung may lehitimong upload o archival excerpt. Bukod dun, nagkakaroon din ng occasional screenings sa film festivals o retrospectives sa mga cultural centers, at paminsan-minsan may available na DVD sa second-hand shops o sa mga koleksyon ng unibersidad. Personal, tuwang-tuwa ako sa pelikulang ‘Sakay’ kasi binibigyan nito ng laman ang isang bayani na madalas kulang sa mainstream na pagtatalakay. Kahit medyo mahirap hanapin nang permanente, sulit maglaan ng oras mag-surf—baka may mapansin kang restoration o legal upload na nagpapakita muli ng obra na ito.

May araw na hindi ko malilimutan nang una kong nagbasa tungkol kay Macario Sakay—ang kuwentong iyon ay parang pelikula pero mas malungkot dahil totoo. Si Sakay, isang lider na hindi pumayag tumigil kahit na itinuring na patay na ang himagsikan, ay nahuli dahil sa isang panlilinlang ng mga namumuno noong panahong iyon. Inalok siya ng pagkakaroon ng kapatawaran at isang pagkikita sa Maynila; tinanggap niya ito dahil pagod na ang kanyang mga tao at naghahanap ng paraan para mabigyan ng katahimikan ang mga nasalanta ng digmaan. Pagdating niya sa lugar na pinangako, inaresto siya — hindi bilang opisyal ng isang pamahalaang malaya, kundi tinawag na tulisan o bandido, isang taktika para sirain ang moral ng mga naglalaban. Pinatawan siya ng hatol at itinuring na kriminal sa ilalim ng bagong pamahalaan; hindi nila kinilala ang kanyang hangarin bilang bahagi ng pagnanais para sa kalayaan. Dinala siya sa paglilitis na maikli at hindi patas, at ang hatol ay kamatayan. Ang petsa ng kanyang pagbitay ay noong Setyembre 13, 1907, at ginanap iyon sa Bagumbayan (ang kasalukuyang Luneta/ Rizal Park) sa Maynila — isang lugar na may mabigat na kasaysayan ng pagbitay at pag-alala. Para sa akin, ang trahedyang ito ni Sakay ay paalala na ang kasaysayan ng paglaya ay puno ng mga taong sinakmal ng politika at pandaraya, at mahalagang alalahanin at igalang ang kanilang sakripisyo sa mas malawak na konteksto ng pakikibaka.

Sobrang nakakabilib ang ginawa ni Macario Sakay dahil hindi siya tumigil kahit halos wala na ang karamihan ng mga lider ng rebolusyon. Nauna siyang sumali sa Katipunan, lumaban kontra mga Kastila, at nang matapos ang digmaan kontra Espanya at pumasok ang mga Amerikano, pinili niyang ipagpatuloy ang pakikibaka. Hindi siyang simpleng gerilyero lang — nagtatag siya ng isang organisadong pamahalaan na tinawag niyang ‘Republika ng Katagalugan’, may sariling batas at istruktura, at nagsilbing simbolo na hindi pa tapos ang laban para sa kalayaan. Personal, naaantig ako sa disiplina at determinasyon ng mga taong tulad niya. Nakikita ko kung paano sinubukan ni Sakay na gawing lehitimo ang pag-aalsa: hindi lang magulong paglaban kundi pagtatayo ng alternatibong pamahalaan na may mga opisyal, utos, at pahayag na naglalayong protektahan ang mga mamamayan sa ilalim ng kolonyal na pagsupil. Ginamit niya ang gerilyang taktika para mapanatili ang kontrol sa ilang bahagi ng Timog Luzon at nagbigay ng kanlungan sa mga nagtatangkang magpatuloy ng paglaban. Masakit isipin na nilagay siya sa posisyon kung saan tinawag siyang tulisan o tulisan ng mga mananakop para i-delegitimize ang kanyang adhikain. Nang siya ay 'sang-ayunan' ng alok na amnestiya at nahuli, hindi patas ang pagtrato hanggang sa kanyang pagbitay noong 1907. Sa akin, ang kanyang kontribusyon ay hindi lang militar; ito ay moral at politikal — ipinakita niya na ang pagnanais para sa sariling bansa ay hindi mawawala basta-basta, at siya ay naging paalala na ang kasaysayan ng paglaya ay may mga hindi dapat kalimutang bayani.

Nakakabilib talaga ang kwento ni Macario Sakay—para sa akin siya ang klaseng bayani na hindi gaanong napapansin sa mga libro pero ramdam sa puso ng maraming nakikipaglaban pa rin para sa kalayaan. Ipinanganak noong 1870 sa Tondo, naging miyembro siya ng Katipunan at lumahok sa Rebolusyon laban sa Espanya. Nang matapos na ang pangunahing labanan at dumating ang mga Amerikano, hindi sumuko si Sakay sa ideya na ibigay na lang ang kalayaan; tumuloy siya sa paglaban bilang gerilya, nag-organisa at nagpatuloy ng pakikibaka sa mga kabundukan at baryo. Nagpasimula siya ng tinatawag na 'Republika ng Katagalugan'—isang alternatibong pamahalaan na may layuning itaguyod ang totoong kalayaan ng bansa at ipaglaban ang soberanya mula sa Amerikano. Dahil dito, madalas siyang tinawag na bandido o tulisan ng mga kolonyal na opisyal; isang klasikong taktika para idiskwalipika ang mga rebolusyonaryo. Sa huli, nahuli siya nang paikot-ikot sa isang kasunduan na umano'y amnestiya ngunit nagwakas sa kanyang pagkakakulong at pagsuko sa pwersa ng mga kolonyal. Ang pinakamasakit para sa akin ay ang paraan ng pagtatapos ng kanyang kuwento: dinala siya sa hukuman, inakusahan, at binitay noong 1907. Kahit may mga ulap ng kontrobersiya at reinterpretasyon ng kasaysayan, nananatili siyang simbolo ng pagnanais ng ilang Pilipino na hindi basta-basta matitinag—isang tao na pinili ang paglaban kaysa aminin ang isang kalayaan na minima-manipula. Laging iniisip ko na sulit pag-aralan at ipaalala ang mga ganitong kwento, para hindi malimutan na ang kalayaan ay may iba-ibang mukha at iba-ibang sakripisyo.

Nakakagalit isipin pero ganito talaga noon: tinawag na 'bandido' si Macario Sakay dahil alam ng mga kolonyal na awtoridad na mas mapapadali nilang supilin ang isang gerilyang lumalaban kung tatatakan nila itong kriminal imbes na isang lehitimong pakikibaka para sa kalayaan. Nakita ko 'to sa iba't ibang pagbabasa—mga pahayagan ng panahong iyon at mga ulat ng pamahalaang Amerikano—na sistematikong ginamit ang salitang 'bandido' para i-delegitimize ang mga rebeldeng Pilipino. Kung inilagay mo ang laban sa konteksto ng patakarang pangkapayapaan ng mga Amerikano, mas madaling ipatupad ang batas at panlipunang kontrol kapag kriminal ang pananaw sa mga umuugat na pag-aalsa. May praktikal na dahilan din: gumamit si Sakay ng gerilyang taktika, hindi tradisyunal na hukbong linya, at umasa sa suporta ng mga komunidad. Para sa kolonyal na hukbo, iyan ay kahalintulad ng pagnanakaw o panggugulo—madali nilang ituring na banditry ang lahat ng armadong pagtutol. Bukod dito, may mga kapirasong lokal na elite at mga kolaborador na may interes na lampasan ang anumang kilusang naghahamon sa bagong kolonyal na kaayusan, kaya sinamahan ng propaganda at legal na hakbang ang desperadong pagsisikap na patahimikin si Sakay. Hindi rin dapat kalimutan na sinubukan siyang lokohin ng mga nag-aalok diumano ng amnestiya; nadakip siya at kalaunan ay hinatulan at pinatay noong 1907. Sa huli, ang pag-label sa kanya bilang bandido ay isang taktika — isang kombinasyon ng hukbo, batas, at salita—upang alisin ang moral na bigat ng kanyang pagnanais para sa pambansang kalayaan. Sa puso ko, malinaw na hindi simpleng kriminal ang kanyang laban, kundi isang pagpapatuloy ng hangarin ng maraming Pilipino para sa soberanya.

Sobrang saya kapag napadaan ako sa Liwasang Bonifacio, dahil doon nakatayo ang isang kilalang monumento ni Macario Sakay. Matagal na akong nanonood ng mga paglilipat-lipat ng monumento at pag-aayos ng mga pampublikong espasyo sa Maynila, at para sa akin, ang estatwang ito ay isa sa mga madaling makita kapag nag-iikot ka sa bahagi ng lungsod na malapit sa Rizal Park at Bonifacio Drive. Madalas na nakikita ko ang iba’t ibang tao—mga estudyante, turista, at matatanda—na kumukuha ng litrato o nagbabasa ng mga nakalagay na plaka para mas maunawaan kung sino siya at ano ang ginawang kontribusyon niya sa kasaysayan. Mas gusto ko ang lugar na ito dahil accessible: madaling puntahan mula sa mga pampublikong sakay at malapit sa sentro ng Maynila kung saan maraming iba pang makasaysayang monumento. Hindi lang estetika ang nagugustuhan ko kundi ang pagkakataon ding maipaalaala sa mga dumaraan kung sino si Macario Sakay—hindi lamang bilang rebolusyonaryo, kundi bilang isang lider na nagpatuloy ng pakikipaglaban kahit magulo ang panahon. Kung bibisitahin mo, maglaan ka ng oras para basahin ang mga plaka at pagmasdan ang paligid—madalas nagkakaroon ng maliit na pagtitipon o pag-aaral tungkol sa kasaysayan sa lugar. Para sa akin, nakakatuwang makita na may parteng ganito sa lungsod na nagpapaalala ng mga kwentong kadalasan ay hindi gaanong napag-uusapan sa araw-araw na takbo ng buhay sa Maynila.

Nakakapanabik isipin na ang pag-aalsa ni Macario Sakay ay hindi ginawa ng isang tao lamang—isa itong kolektibong pagsisikap ng mga lumang Katipunero at bagong gerilya na ayaw magpasakop sa pamamahala ng Amerikano. Ako, bilang taong nahilig sa kasaysayan, madalas nag-iisip ng mukha at ng mukha ng mga kasama niya: mga dating miyembro ng Katipunan, mga komander na nagpatuloy ng pakikidigma pagkatapos ng 1898, at mga lokal na pinuno mula sa Tondo, Rizal, at iba pang bahagi ng Luzon. Isa sa mga pinakakilalang kasama ni Sakay na madalas nababanggit sa tala ay si Francisco Carreón, na naging malapit na kakampi at kasama sa pagtataguyod ng tinawag nilang 'Republika ng Katagalugan'. Bukod kina Carreón, kasama ni Sakay ang iba't ibang ranggo ng mga opisyal at komandante — tangan ang mga karanasan mula sa unang himagsikan, mga eksperto sa gerilya, at mga taong may malalim na lokal na suporta. Marami sa kanila ay hindi gaanong nabibigyan ng pangalan sa mga mainstream na aralin sa kasaysayan, pero sila ang bumuo ng backbone ng kilos-protesta: tens of naka-organize na sangay, tagapagtustos, at mga tagapag-impluwensiya sa barangay na naglaan ng pagkain at impormasyon. Sa mga dokumento at kuwento ng magulang ko, nami-miss ko ang mga hindi kilalang bayani na ito, yung mga naglaho lang sa mga tala pero buhay sa mga kuwentong bibig. Natapos ang hukbong iyon sa ilalim ng matinding presyon, pagtataksil, at pag-uusap ng mga puwersang Amerikano, at natapos rin ang buhay ni Sakay sa mapait na paraan. Pero tuwing iniisip ko ang kompanyang kasama niya, ramdam ko ang determinasyon ng isang buong henerasyon na hindi basta-basta nagbigay ng kalayaan — hindi lang dahil sa isang pangalan, kundi dahil sa maraming bitbit na pangarap.

Talagang nakakakilig maghukay ng buhay ni Macario Sakay lalo na kapag iniisip mo ang tapang at komplikasyon ng panahon niya. Para sa pinaka-komprehensibong pintuho, inirerekomenda kong simulang basahin ang malawakang kasaysayan nina Teodoro Agoncillo—lalo na ang 'History of the Filipino People' at ang mas tuon sa rebolusyon na 'The Revolt of the Masses'—dahil doon mo makikita ang malawak na konteksto: bakit lumitaw si Sakay, ano ang sinasalungat niya, at paano nagbago ang laban mula sa Espanya patungong Amerikano. Hindi man ito eksklusibong biyograpiya, pinapakita nito ang pulso ng bansa at kung paano nabuo ang mga desisyong pinili ni Sakay. Pagkatapos ng konteksto, mahalaga ring tumingin sa mga primaryang dokumento at mga publikasyong mula sa National Historical Commission o mga akademikong artikulo sa 'Philippine Studies' at 'Journal of Southeast Asian Studies'. Dito mo makikita ang mga sulat, ulat ng paglilitis, at testimonya—mga bagay na nagpapabuhay sa isang tao higit pa sa pamagat ng bayani o rebelde. Sa mga ganitong sulatin, nagiging mas malinaw ang mga motibasyon, missteps, at ang mapait na wakas na kanyang hinarap. Bilang nagbabasa at tagahanga ng kasaysayan, madalas akong bumabalik sa kombinasyon: unang hakbang, malawak na kasaysayan para sa konteksto; pangalawa, mga specialized monographs o NHCP pamphlets para sa detalye; at panghuli, primary sources para marinig mismo ang boses ng panahon. Sa ganitong paraan, hindi lang basta nababasa si Sakay—nauunawaan mo siya.