Stockholm Syndrome คือสัญญาณใดที่บ่งชี้ในความสัมพันธ์เชิงลบ?

ความผูกพันที่เกิดขึ้นระหว่างเหยื่อกับผู้กักขังมักเป็นกลไกเอาตัวรอดที่ซับซ้อนมากกว่าความรักแบบที่คนทั่วไปคิด. ฉันมองว่ามันเป็นการผนึกกันของความกลัว การพึ่งพา และการตีความเหตุการณ์ใหม่ให้เข้ากับบริบทที่เอื้อประโยชน์ต่อการอยู่รอดของตัวเอง อธิบายสั้น ๆ นะ — พฤติกรรมนี้มักเริ่มจากการแยกเหยื่อออกจากโลกภายนอก ทำให้ข้อมูลเชิงบวกและเชิงลบจากผู้กักขังมีน้ำหนักไม่เท่ากัน เมื่อผู้กักขังแสดงความอ่อนโยนเล็ก ๆ น้อย ๆ ในช่วงเวลาที่เหลือเต็มไปด้วยความรุนแรง เหยื่ออาจจดจำการกระทำเหล่านั้นเป็นความเมตตา และเริ่มมองว่าผู้กักขังคือคนเดียวที่ให้ชีวิตหรือความปลอดภัยได้ ผลลัพธ์ที่ตามมาอาจรวมถึงการปกป้องผู้กักขังเมื่อถูกช่วยเหลือ ปฏิเสธที่จะร่วมมือกับเจ้าหน้าที่ หรือแม้แต่การเข้าร่วมกิจกรรมของฝ่ายผู้กักขังเอง เหตุการณ์ของแพ็ตตี้ เฮิร์สต์ (Patty Hearst) เป็นตัวอย่างประวัติศาสตร์ที่ชวนถกเถียง—เธอแสดงพฤติกรรมที่ผู้คนตีความว่าเป็นการสนับสนุนผู้จับกุมหลังจากถูกกักขังเป็นเวลานาน. ในการช่วยเหลือผู้ที่มีภาวะแบบนี้ จำเป็นต้องเน้นการสร้างความปลอดภัย ฟังแบบไม่ตัดสิน และใช้แนวทางกายภาพและจิตใจทั้งระบบเพื่อค่อย ๆ ฟื้นฟูความไว้วางใจและการตัดสินใจอิสระของเขา

ดิฉันมักจะนึกถึงกรณีของแพ็ตตี้ เฮิร์สต์เสมอเมื่อพูดถึง 'Stockholm syndrome' — เรื่องราวของผู้หญิงที่ถูกลักพาตัวในสหรัฐฯ แล้วต่อมาดูเหมือนจะเข้าข้างกลุ่มผู้ลักพาตัวเองมากจนสังคมงงว่ามันเป็นการเปลี่ยนใจหรือความอยู่รอดทางจิตใจ เหตุการณ์ของแพ็ตตี้เป็นตัวอย่างคลาสสิกที่คนไทยมักได้ยินผ่านสารคดีหรือบทความแปล: เธอถูกจับเป็นตัวประกันโดยกลุ่มหัวรุนแรง กลายเป็นหน้าตาของขบวนการนั่น และท้ายสุดถูกจับกุมพร้อมกับความสัมพันธ์ที่ซับซ้อน ระหว่างความกลัว การถูกควบคุม และความพยายามที่จะปรับตัวให้รอด นี่ไม่ใช่เรื่องของความรักแบบนิยาย แต่เป็นกลไกทางจิตใจที่ทำงานในสถานการณ์ที่คนหนึ่งแทบไม่มีทางเลือก เมื่อคิดถึงภาพรวม ดิฉันเห็นว่าคนไทยรู้จักคำนี้ผ่านข่าวต่างประเทศและภาพยนตร์สารคดีมากกว่าจะมีคดีไทยที่ถูกติดป้ายชัดเจนว่าเป็น 'Stockholm syndrome' ในชีวิตจริง หลายครั้งสื่อบ้านเราเอาคำนี้ไปใช้กับกรณีที่คนถูกควบคุมทางความคิดหรืออยู่ใต้การครอบงำของผู้อื่น ทั้งในเรื่องความรุนแรงในครอบครัวหรือการชักนำเข้าคลับลัทธิ ดังนั้นการใช้คำนี้จึงต้องระวังไม่ให้กลายเป็นฉลากง่ายๆ แต่ถ้าดูให้ลึกมันช่วยเตือนว่าเส้นแบ่งระหว่างความยินยอมและการบังคับนั้นบางและซับซ้อนจริงๆ

เคยมีฉากในหนังที่ทำให้ฉันหยุดคิดถึงความสัมพันธ์ระหว่างผู้ถูกจองจำกับผู้กักขังนานเป็นวัน ๆ — มันไม่ใช่เพียงชั้นของความรักแบบโรแมนติก แต่เป็นการเอาตัวรอดของจิตใจที่ถูกย่อลงจนต้องหาแสงสว่างจากใครสักคนที่ยังคงมีอำนาจเหนือชีวิตเขา ฉากประเภทนี้มักถูกใส่ชื่อว่า 'Stockholm syndrome' ในบทวิจารณ์และบทสนทนา โดยภาพจำในหนังมักเล่าเป็นสองแบบหลัก: แบบที่เห็นความผูกพันค่อย ๆ ก่อตัวขึ้นจากความกลัวร่วมและการพึ่งพาซึ่งกันและกัน กับแบบที่เน้นการบิดเบือนจิตใจจนเหยื่อเริ่มยอมรับและปกป้องผู้กระทำ เช่น ในฉากที่ความสงบแปลกประหลาดเกิดขึ้นระหว่างตัวประกันกับผู้ปล้นจากหนังอย่าง 'Dog Day Afternoon' ความสัมพันธ์นั้นไม่น่ารักเลย แต่เป็นกลไกทางจิตที่ซับซ้อน ผมมองว่าการนำเสนอเรื่องนี้ในงานสร้างสรรค์มักจะผสมปนเประหว่างข้อเท็จจริงทางจิตวิทยากับนิยายเพื่อเพิ่มความเข้มข้น แง่มุมทางวิทยาศาสตร์ เช่น 'identification with the aggressor' หรือการสร้างสายสัมพันธ์จากการพึ่งพาและการแลกเปลี่ยนทรัพยากร มักถูกย่อให้กลายเป็นฉากรักเพราะสะดวกต่อการสร้างอารมณ์ แต่หนังที่ทำได้ละเอียดจริง ๆ อย่าง 'Room' กลับเลือกฉายให้เห็นผลกระทบทางยาวของการจองจำ ทั้งความซับซ้อนของความรัก ความผิดหวัง และการฟื้นฟูตัวตน การชมฉากแบบนี้จึงทำให้ฉันคิดถึงความรับผิดชอบของผู้สร้างในการไม่ทำให้ความทุกข์กลายเป็นเรื่องหวานอมขมกลืน เพราะท้ายที่สุดสิ่งที่น่าสนใจคือการเข้าใจว่ามนุษย์สามารถปรับตัวต่อการกดขี่ได้อย่างไร มากกว่าจะฉวยโอกาสทำให้มันกลายเป็นเรื่องโรแมนติก

เราเคยทึ่งกับวิธีที่บางคนสามารถผูกพันกับผู้กระทำความร้ายได้จนดูเหมือนขัดกับตรรกะ แต่นั่นคือแก่นของปรากฏการณ์นี้: สมองกำลังตั้งโปรแกรมเพื่อให้รอด ถ้าจะอธิบายแบบเข้าใจง่าย ฉันเห็นว่าเหตุผลหลักเริ่มจากความกลัวและการพึ่งพาอย่างสุดโต่ง เมื่อชีวิตตกอยู่ในความเสี่ยง การตอบสนองทางอารมณ์จะย้ายจากการต่อต้านเป็นการประเมินว่าควรทำอย่างไรให้รอด ซึ่งมักทำให้เหยื่ออ่านการกระทำของผู้กระทำในมุมบวกหรือพยายามอธิบายว่าเขาไม่ร้ายทั้งหมด กระบวนการนี้ถูกขับเคลื่อนด้วยการเสริมแบบไม่สม่ำเสมอ—บางครั้งมีความเมตตาเล็กน้อย บางครั้งมีการทำร้าย ซึ่งสร้างความหวังและยึดเหนี่ยวใจอย่างที่พฤติกรรมศาสตร์เรียกว่า intermittent reinforcement สิ่งที่ยิ่งซับซ้อนคือการทำงานร่วมกันของความโดดเดี่ยว การควบคุมข้อมูล และความเหนื่อยล้าทางจิต เมื่อถูกแยกจากเครือข่ายสนับสนุน เหยื่อไม่มีมาตรวัดความเป็นจริง ภายใต้ความเครียดระดับสูง ฮอร์โมนความเครียดจะเปลี่ยนการจดจำและการตัดสินใจ ทำให้ความทรงจำของช่วงที่เจ็บปวดถูกเบลอหรือถูกแทนที่ด้วยความทรงจำของช่วงที่รู้สึกปลอดภัยเล็กน้อย การยอมรับหรือเห็นอกเห็นใจผู้กระทำจึงกลายเป็นกลไกเอาตัวรอด มากกว่าการเห็นใจแบบเลือกได้—มันคือการรักษาชีวิต และนั่นก็ทำให้ความสัมพันธ์แปลกประหลาดแต่เข้าใจได้เหมือนในฉากที่ชัดเจนของ 'The Shawshank Redemption' ที่ตัวละครเรียนรู้จะยึดติดกับสภาพแวดล้อมแม้มันจะทำร้ายเขา สุดท้ายแล้ว ฉันมองว่าการเข้าใจปัจจัยเหล่านี้ทำให้เรามองเหยื่อด้วยความเห็นใจมากขึ้น ไม่ใช่การตัดสินว่าเขาโง่หรือยอมเท่านั้น

การรักษา 'Stockholm syndrome' ต้องเริ่มจากการทำให้คนคนนั้นปลอดภัยก่อนเสมอ การอยู่ภายใต้ความสัมพันธ์ที่มีการคุกคามหรือการจับตัวทำให้สมองปรับตัวเพื่อเอาตัวรอดได้หลายแบบ หนึ่งในนั้นคือการเห็นความเมตตาหรือความใกล้ชิดจากฝ่ายที่ทำร้าย ตัวกลางที่ควรเริ่มคือการจัดการสภาพแวดล้อมให้ปลอดภัยก่อน ไม่ว่าจะเป็นการพาออกจากพื้นที่เสี่ยง การติดต่อสายด่วนช่วยเหลือ หรือการเข้าไปอยู่ในที่พักพิงที่มีการดูแลด้านกฎหมายและการแพทย์ ในประสบการณ์ที่ผมได้คุยกับคนที่ผ่านการถูกกักขังหรือความรุนแรงในบ้าน สิ่งเหล่านี้เป็นจุดเปลี่ยนแรกที่ทำให้คนเริ่มเปิดรับการรักษาแบบจริงจัง หลังจากความปลอดภัยถูกประกันแล้ว ขั้นต่อมาที่มักได้ผลคือการให้ความรู้เรื่องอาการและปฏิกิริยาตอบสนองของร่างกายต่อความเครียด ร่วมกับการสร้างพันธะความไว้วางใจระหว่างผู้รับการรักษากับผู้ให้การรักษา วิธีการบำบัดที่มักนำมาใช้ได้ผลได้แก่ การบำบัดด้วยการโฟกัสที่บาดแผล เช่น เทคนิคการประมวลบาดแผล (trauma-focused CBT), EMDR และการเยียวยาด้านความสัมพันธ์ การเยียวยาแบบค่อยเป็นค่อยไปที่ให้คนได้ฝึกทักษะควบคุมอารมณ์ สร้างกรอบความคิดใหม่เกี่ยวกับเหตุการณ์ และค่อย ๆ แยกความสัมพันธ์เชิงพึ่งพาออกจากอิทธิพลของผู้กระทำ มียาจัดการอาการร่วม เช่น ยาต้านซึมเศร้าสำหรับภาวะซึมเศร้าหรือวิตกกังวล แต่ต้องใช้ภายใต้การดูแลแพทย์ การกลับสู่สังคมและการเชื่อมสัมพันธ์ที่ปลอดภัยเป็นงานระยะยาว การเข้ากลุ่มผู้รอดชีวิตหรือการได้รับการสนับสนุนจากคนใกล้ชิดช่วยสร้างจุดอ้างอิงใหม่ให้กับตัวตน ในมุมมองส่วนตัวแล้ว การรักษาที่ได้ผลคือการผสมผสานระหว่างการประกันความปลอดภัย การให้ข้อมูลเชิงการรักษา การฟื้นฟูทักษะชีวิตประจำวัน และพื้นที่ที่คนสามารถทบทวนความสัมพันธ์ในอดีตได้อย่างไม่ถูกเร่ง ผลลัพธ์อาจไม่ตรงไปตรงมา แต่มีความหวังเสมอและคนมักกลับมามีชีวิตที่มีความหมายอีกครั้ง