ฉันจะสะกด 'สงครามกลางเมือง ภาษาอังกฤษ' ให้ถูกในซับไทยอย่างไร?

แปลกประหลาดพอควรเมื่อนึกถึงฉบับแปลภาษาอังกฤษของ 'คุณนาย' เพราะมันเปลี่ยนอารมณ์พื้นฐานที่ภาษาไทยสื่อออกมาได้ในระดับละเอียดมาก ๆ และฉันชอบไต่รายละเอียดพวกนี้เมื่ออ่านแบบเปรียบเทียบ ถึงจะเป็นเรื่องเดียวกัน แต่เสียงของตัวละครกับน้ำเสียงของผู้เล่าเปลี่ยนไปตามวิธีการเลือกคำของนักแปล ในนิยายหลายช่วง 'คุณ' และการใช้คำลงท้ายแบบไทย ๆ ทำหน้าที่บอกความใกล้ชิดหรือการเคารพที่ฝังอยู่ในสังคม ภาษาอังกฤษมักถอยมาเป็น 'Ms.' 'Madam' หรือปล่อยให้เป็นชื่อจริง ซึ่งช่วยให้หนังสืออ่านลื่นขึ้นแต่แลกมาด้วยความสูญเสียเชิงความสัมพันธ์ ฉันสังเกตว่าฉบับภาษาอังกฤษมักใส่บรรทัดอธิบายสั้น ๆ หรือเปิดเผยความสัมพันธ์ผ่านบทพูดมากขึ้น แทนที่จะพึ่งพาน้ำเสียงของคำลงท้ายอย่างในต้นฉบับ ในหลายฉากที่เดิมใช้ความหมายเชิงสองชั้นหรือคำพ้องเสียง นักแปลต้องเลือกว่าจะสร้างมุกใหม่หรือใส่หมายเหตุ ฉันเห็นการตัดสินใจสองแบบที่ต่างกัน: ฉบับหนึ่งชดเชยด้วยบทสนทนาที่ขยายความเพื่อให้ผู้อ่านเข้าใจโดยไม่ต้องหยุดอ่าน ส่วนอีกฉบับกลับเลือกรักษาความกระชับแล้วใส่โน้ตท้ายบท ผลลัพธ์คือผู้อ่านภาษาอังกฤษจะได้รับประสบการณ์ที่ใกล้เคียงแต่ไม่เหมือนกัน ชอบไหมไม่ชอบขึ้นกับว่าคนอ่านชอบการเล่าแบบลื่นไหลหรือชอบกลิ่นอายดั้งเดิมของภาษาไทย ซึ่งฉันมักสลับกันชอบอยู่เรื่อย ๆ

นึกภาพตัวเองยืนบนเวทีคอสเพลย์เป็นศาสตราจารย์ภาษาอังกฤษที่มีเสน่ห์แบบคลาสสิก—สิ่งแรกที่ฉันทำคือจัดคีย์พีซที่บอกคนว่าโครงเรื่องของคอสเพลย์นี้คืออะไร ระหว่างสูททอร์นคอ, แว่นทรงกลม, กับผ้าพันคอไหมพรม ฉันเลือกเนื้อผ้าที่ให้ความรู้สึกเท่แต่ไม่เคร่งจนเกินไป และคอยคิดเรื่องสัดส่วนของเสื้อให้ดูเหมาะกับบุคลิกของตัวละคร การเตรียมพร็อพละเอียดกว่าที่คิด: หนังสือเล่มหนาๆ อย่าง 'Pride and Prejudice' หรือสมุดโน้ตที่เขียนด้วยลายมือเก่าๆ ช่วยเสริมอิมเมจได้มาก ฉันมักจะเตรียมปากกาด้ามหรู ไม้บรรทัดทอง และนาฬิกาพกปลอมที่ห้อยในกระเป๋าเสื้อ เพื่อให้เวลาเมื่อใครมาถามฉันสามารถหยิบออกมาใช้เป็นท่าโพสได้ทันที นอกจากนี้การแต่งหน้าเป็นส่วนสำคัญ—เล็กน้อยที่ทำให้ดูอายุมากขึ้น เช่น เงาใต้ตา และเส้นผมที่จัดทรงแบบมีระเบียบแต่ยังมีเส้นผมบางส่วนหลุดเป็นธรรมชาติ พฤติกรรมและคำพูดเป็นอีกชั้นที่ฉันไม่ละเลย: การเดินช้าๆ แบบมีน้ำหนัก เสียงพูดชัดถ้อยชัดคำ และการยิ้มแบบครุ่นคิดจะทำให้คนเชื่อว่าตัวละครนั้นมีอำนาจทางปัญญาจริงๆ ก่อนออกงาน ฉันซ้อมไลน์สั้นๆ เป็นภาษาอังกฤษสำเนียงที่คุมโทน ทั้งประโยคต้อนรับและมุกเล็กๆ เพื่อให้การสื่อสารกับคนที่อยากถ่ายรูปเป็นไปอย่างราบรื่น สุดท้ายแล้วการใส่ใจรายละเอียดเล็กๆ น้อยๆ เหล่านี้แหละที่เปลี่ยนคอสเพลย์จากชุดสวยๆ ให้กลายเป็นตัวละครมีชีวิต และนั่นคือความสนุกของการแต่งคอสเพลย์ซึ่งทำให้ฉันยิ้มได้ทุกครั้ง

อ่านชื่อ 'มั่งมีศรีสุข' แล้วหัวใจแฟนหนังสืออย่างฉันก็อยากรู้ทันทีว่ามีฉบับภาษาอื่นหรือไม่ งานที่เขียนเป็นภาษาไทยซึ่งโดนใจคนอ่านในบ้านเรามักมีชะตากรรมสองแบบ: ได้แปลเป็นอังกฤษอย่างเป็นทางการ หรือรอให้ชุมชนแฟน ๆ แปลเองแล้วเผยแพร่แบบไม่เป็นทางการ ฉะนั้นความเป็นไปได้ของฉบับภาษาอังกฤษขึ้นกับหลายปัจจัย เช่น ความนิยมในระดับนานาชาติ ลิขสิทธิ์ที่เจ้าของอยากปล่อย และความร่วมมือของสำนักพิมพ์ ในประสบการณ์ของฉัน หนังสือแนวให้กำลังใจหรือเกี่ยวกับความมั่งคั่งแบบที่ชื่อ 'มั่งมีศรีสุข' มักถูกเปรียบเทียบกับงานสากลอย่าง 'The Alchemist' ในแง่ธีม ถ้าเจ้าของลิขสิทธิ์มองเห็นศักยภาพ ก็มีโอกาสพบบทแปลอย่างเป็นทางการ แต่ถ้าไม่ก็จะมีสรุปภาษาอังกฤษ บทความรีวิว หรือแฟนแปลที่แชร์ในบล็อกและฟอรัม ซึ่งแม้จะไม่ใช่ฉบับสมบูรณ์ ก็ช่วยให้คนต่างชาติเข้าใจแก่นเรื่องได้บ้าง ท้ายสุด ประทับใจที่เห็นงานไทยถูกยกขึ้นสู่เวทีโลกไม่บ่อยนัก แต่เมื่อมีโอกาสมันจะเป็นช่วงเวลาที่น่าตื่นเต้นจริง ๆ

พูดกันตรงๆ ว่าเส้นทางการแปลวรรณกรรมไทยไปสู่ตลาดภาษาอังกฤษยังไม่สว่างจ้าในหลายกรณี และกรณีของ 'พจมาน สว่างวงศ์' ก็ตกอยู่ในกลุ่มนั้นด้วย ฉันมีความรู้สึกแบบผสมปนเปเวลาที่ติดตามวงการแปลอยู่มานาน: ณ ตอนนี้ยังไม่มีฉบับแปลภาษาอังกฤษของนิยายยาว ๆ ของ 'พจมาน สว่างวงศ์' ที่วางขายอย่างเป็นทางการในวงกว้าง เห็นความเคลื่อนไหวเป็นไปในแนวทางที่มักจะมีงานชิ้นสั้นหรือบทคัดย่อถูกเลือกไปลงในนิตยสารวิชาการหรืองานรวมเรื่องสั้นของวรรณกรรมไทยในแง่การศึกษา มากกว่าจะมีนิยายเล่มเต็มออกมาเป็นภาษาอังกฤษ นอกจากนี้ยังมีเสียงของแฟน ๆ และนักแปลสมัครเล่นที่แปลตอนหรือชิ้นสั้นมาโพสต์แบ่งปันกันในออนไลน์ ซึ่งช่วยให้คนต่างชาติได้สัมผัสน้ำเสียงของงานบ้าง แต่คุณภาพและความครบถ้วนมักไม่เทียบเท่าการแปลอย่างเป็นทางการ เรื่องสิทธิการแปลและตลาดเป็นอุปสรรคสำคัญที่ทำให้บางคนที่น่าจับตามองอย่าง 'พจมาน สว่างวงศ์' ยังไม่โดดไปสู่ชั้นวางหนังสือภาษาอังกฤษโดยตรง ถ้าถามความเห็นแบบคนอ่านทั่วไป ฉันหวังว่าจะได้เห็นการแปลเล่มเต็มที่รักษาภาษาพูดและโทนดั้งเดิมไว้ เพราะงานของเธอมีเนื้อหาและเฉดอารมณ์ที่น่าส่งต่อให้คนอ่านต่างภาษาได้อินด้วยใจจริง

เราเชื่อว่ามุขปาฐะเป็นเหมือนตะกร้าหวายที่ใส่วัฒนธรรมและภาษาท้องถิ่นไว้ด้วยกัน การเล่าเรื่องตลกแบบปากเปล่าไม่ได้เกิดจากการคิดมุขขึ้นมาเปล่าๆ แต่มักสะท้อนระบบเสียง คำพ้อง คำสแลง และอ้างอิงถึงประเพณีหรือเหตุการณ์ที่คนในชุมชนคุ้นเคย ยกตัวอย่างเช่นมุขในภาคอีสานซึ่งใช้คำพ้องเสียงและสำเนียงเป็นตัวตลก รวมถึงจังหวะการพูดแบบ 'หมอลำ' ที่เล่นเสียงลากยาวหรือสำเนียงให้คล้องจองจนเกิดความขบขัน ในมุมปฏิบัติ มุขปาฐะพึ่งพาความรู้ร่วมกันของผู้ฟังเป็นอย่างมาก ผู้เล่าจะหยิบสิ่งใกล้ตัว—อาหาร เครื่องมือ เครื่องแต่งกาย หรือเรื่องเล่าพื้นบ้าน—มาเป็นฐาน แล้วเล่นคำหรือสลับหน้าที่ของคำเพื่อสร้างความตลก นอกจากนี้ยังมีการชวนหัวแบบอ้อม เช่น การล้อเชิงสังคมที่ไม่ต้องพูดตรงๆ แต่คนในชุมชนเข้าใจได้ทันที หน้าที่ของมุขปาฐะจึงไม่ใช่แค่ให้หัวเราะเท่านั้น แต่ยังเป็นเครื่องมือเชื่อมสัมพันธ์และจัดการความตึงเครียดในสังคม ชาวบ้านใช้มุขกัดกันเล็กๆ เพื่อทดสอบความใกล้ชิด หรือใช้ล้อเลียนเจ้านายในเชิงเสียดสีเมื่อพูดตรงไม่ได้ สิ่งพวกนี้ช่วยให้วัฒนธรรมท้องถิ่นถูกส่งต่อจากรุ่นสู่รุ่น ทั้งยังเปลี่ยนรูปแบบตามยุคสมัยโดยยังคงรากภาษาเป็นศูนย์กลางของอารมณ์ขัน นั่นคือเหตุผลที่เวลาได้ยินมุขท้องถิ่นมันฟังลงตัวและอบอุ่นในแบบที่สคริปต์สำเร็จรูปไม่เคยทำได้

เอาจริงๆ ฉันคิดว่าการแปลคำว่า 'อิทัปปัจจยตา' ให้คนอ่านทั่วไปเข้าใจได้ง่ายเป็นงานสร้างสรรค์มากกว่างานแปลเชิงเทคนิค เพราะแก่นคือความสัมพันธ์แบบมีเงื่อนไขระหว่างเหตุและผล ไม่ใช่โชคชะตาหรือพรหมลิขิต ฉันมักเริ่มด้วยการให้ทางเลือกในการวางคำที่ตรงและเป็นธรรมชาติ เช่น 'การเกิดจากเหตุปัจจัย' 'การเกิดขึ้นโดยพึ่งพาปัจจัย' หรือถ้าต้องการให้ฟังเรียบง่ายขึ้นอีกหน่อยก็ใช้ว่า 'ไม่มีอะไรเกิดขึ้นโดดๆ ทุกอย่างขึ้นอยู่กับเงื่อนไข' ทั้งสามแบบนี้ช่วยสื่อแก่นของคำได้โดยไม่ต้องใส่ศัพท์บาลีหรือศัพท์ธรรมะที่อาจทำให้คนทั่วไปถอยห่าง ในมุมของนักเขียนนิยาย วิธีปฏิบัติที่ใช้งานได้จริงคือการแสดงผ่านฉากและตัวละครมากกว่าการอธิบายเชิงปรัชญายาวเหยียด ฉันชอบใช้เมตาฟอร์หรือภาพแทน เช่น เปรียบความสัมพันธ์ของเหตุปัจจัยเหมือนใยแมงมุมที่แตะโดนที่ปลายเส้นแล้วสั่นสะเทือนไปทั้งกรอบ หรือเหมือนโดมิโนที่ล้มต่อกันเพราะแรงส่งแรกเพียงปัจจัยเดียว การใช้ภาพแบบนี้ในซีนจะทำให้ผู้อ่านสัมผัสแนวคิดได้ทันที เช่น ให้ตัวเอกเห็นบ้านข้างๆ ไหม้เพราะสะเก็ดไฟจากรถบรรทุกแล้วโรคภัยหรือปัญหาระบบไฟภายในเป็นปัจจัยร่วม เหตุการณ์ที่ต่อเนื่องจะสอนไปเองว่าทุกสิ่งพึ่งพาเหตุอื่นๆ เมื่อต้องเลือกสำนวนสำหรับพรรณนา-อยากแนะนำระดับความเป็นทางการ: ถ้าเป็นบรรยายเชิงปรัชญาในคำนำหรือบทสรุป ใช้ถ้อยคำชัดเจนแบบ 'การเกิดขึ้นโดยพึ่งพาปัจจัย' หรือ 'การเกิดขึ้นและดับไปตามเหตุปัจจัย' จะเหมาะ แต่ในบทสนทนาของตัวละครให้ลดทอนเป็นภาษาพูด เช่น 'ไม่ใช่เรื่องเกิดขึ้นเองนะ ทุกอย่างมีเหตุผลเบื้องหลัง' หรือ 'มันเกิดเพราะเงื่อนไขหลายอย่างมาบรรจบกัน' ฉันมักเขียนตัวอย่างสั้นๆ ให้เห็นภาพ: ถ้าจะสื่อว่าความเกลียดชังของเมืองก่อให้เกิดสงคราม ก็เขียนฉากเล็กๆ ที่แสดงปัจจัยย่อยสองสามอย่าง—ภาวะเศรษฐกิจ ทะเลาะในครอบครัว ข่มขู่ของผู้นำ—แทนการสาธยายว่า 'อิทัปปัจจยตาเป็น...' นั่นทำให้เรื่องมีชีวิตขึ้นและไม่แห้ง ท้ายสุด คำแปลที่เลือกควรสะท้อนน้ำเสียงของงานและกลุ่มผู้อ่านของเรา ถ้าเป็นนิยายแนวสืบสวนหรือสังคม ให้ใช้คำที่คมและชัดเจน ถ้าเป็นแฟนตาซีหรือนิยายปรัชญาก็อาจใช้ถ้อยคำพิลึกพาไปนิดหนึ่ง แต่ไม่ควรทำให้คนอ่านรู้สึกว่าถูกตัดขาดจากความเข้าใจธรรมดา เพราะแก่นของ 'อิทัปปัจจยตา' ง่าย: สิ่งหนึ่งมีเหตุปัจจัยและส่งผลให้สิ่งอื่นเกิด การจัดวางในประโยคเล็กๆ ฉาก และภาพเมตาฟอร์ที่จับต้องได้ จะทำให้แนวคิดนี้ซึมลึกและน่าจดจำกว่าแบบบรรยายแห้งๆ เสมอ นี่เป็นวิธีที่ฉันชอบใช้และทำให้รู้สึกว่าแนวคิดโบราณยังมีชีวิตอยู่ในเรื่องเล่าได้อย่างอบอุ่น

ฉันเป็นคนชอบซื้อหนังสือจากร้านไทยเล็กๆ อยู่แล้ว และสำหรับฉันฉบับแปลของ 'ภูษา' ที่ให้ความรู้สึกดีที่สุดมักจะเป็นฉบับที่ออกโดยสำนักพิมพ์ที่มีชื่อเสียงด้านแปลนิยายหรือวรรณกรรมร่วมสมัย เพราะพวกเขามักมีบรรณาธิการและนักแปลที่ใส่ใจความหมายทางวรรณศิลป์และโทนเรื่องมากกว่าการแปลแบบตรงตัว เมื่อมองหาที่ซื้อ ฉันมักเริ่มจากร้านหนังสือออนไลน์และออฟไลน์ที่ไว้ใจได้ เช่น ร้านหนังสือเชนใหญ่ในไทย รวมถึงร้านอินดี้ที่มักนำเข้าหรือสั่งพิมพ์ฉบับคุณภาพดี นอกจากนี้แอปหรือแพลตฟอร์มอีบุ๊กก็เป็นทางเลือกที่สะดวกเพราะบางครั้งสำนักพิมพ์จะออกฉบับดิจิทัลก่อนหรือมีคอมเมนท์ของนักแปลให้ดู ถ้าอยากได้ฉบับกระดาษ ฉันแนะนำเช็กหน้าปก ข้อมูลนักแปล และคำนำของบรรณาธิการก่อนซื้อ เพราะนั่นช่วยบอกระดับการลงทุนในงานแปลได้ดี เสียงสะท้อนจากรีวิวของผู้อ่านคนอื่นๆ ในเพจหรือกลุ่มหนังสือก็ช่วยให้ตัดสินใจง่ายขึ้น แล้วถ้าได้เป็นเล่มจริงแล้ว ฉันมักหาจังหวะอ่านช้าๆ เพื่อชื่นชมทั้งภาษาและการเล่าเรื่องของผู้แปล

ใครที่ชอบหนังผีไทยคงจะพอรู้สึกโล่งใจเมื่อต้องการดูแบบพากย์ไทยพร้อมซับอังกฤษ เพราะบริการสตรีมหลักหลายเจ้ามักรองรับทั้งสองอย่างไว้ให้เลือกได้สะดวก โดยเฉพาะผู้ให้บริการระดับโลกอย่าง 'Netflix' ที่มักมีคลังหนังผีไทยขนาดใหญ่ ทั้งหนังคลาสสิกและผลงานร่วมสมัย พร้อมให้เลือกเสียงต้นฉบับภาษาไทยและเปิดซับอังกฤษได้ง่าย ๆ ผ่านเมนูภาษาใน Player ตัวอย่างชื่อที่เคยปรากฏบนแพลตฟอร์มคือ 'Shutter' และ 'Pee Mak' ซึ่งเป็นตัวอย่างหนังผีที่แฟนไทย-ต่างชาติชอบดูด้วยกัน ประสบการณ์ใช้งานจริงสำหรับฉันคือการสังเกตไอคอนภาษาก่อนกดเล่น: ถ้าหนังขึ้นว่ามี 'Thai' ในช่อง Audio และมี 'English' ในช่อง Subtitles ก็พร้อมแล้ว อีกบริการที่ต้องไม่มองข้ามคือ 'Amazon Prime Video' ซึ่งบางเรื่องจะเป็นการให้เช่าหรือซื้อ เหมาะกับหนังที่ไม่ค่อยอยู่บน Netflix เสมอไป ส่วนแพลตฟอร์มเอเชียอย่าง 'iQIYI' และ 'Viu' ก็เริ่มมีหนังไทยและซีรีส์ไทยพร้อมซับอังกฤษในบางรายการ โดยเฉพาะผลงานที่ทำตลาดข้ามประเทศในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ คนที่ชอบหนังอาร์ตหรืออินดี้อย่างฉันยังชอบไปเช็ก 'MUBI' บ่อย ๆ เพราะบางครั้งจะมีหนังไทยสไตล์เทศกาลที่ให้ซับอังกฤษ แม้จะไม่ใช่แอปที่เน้นพากย์ไทย แต่ซับอังกฤษมักมีคุณภาพดี สุดท้ายอย่าลืมร้านเช่า/ซื้อดิจิทัลอย่าง 'YouTube Movies' หรือร้านค้าออนไลน์ของสตูดิโอไทยบางแห่งที่ปล่อยไฟล์พร้อมซับอังกฤษเป็นครั้งคราว ข้อสำคัญคือสิทธิ์การฉายเปลี่ยนตามประเทศบ่อย เลยต้องคอยเช็กเมนูภาษาก่อนกดดู แต่เมื่อจัดการได้แล้ว การนอนดูหนังผีกับเสียงไทยและซับอังกฤษก็เป็นวิธีสนุก ๆ ที่ช่วยให้รับชมพร้อมเพื่อนต่างชาติโดยไม่เสียอรรถรสของบทพูดเลย