เนื้อหาเรือนขวัญเล่าเรื่องช่วงเวลาไหนในประวัติศาสตร์

รู้สึกเหมือนภาพใน 'เรือนขวัญ' พาไปยืนอยู่ใกล้ท่าน้ำที่การเปลี่ยนผ่านกำลังเริ่มต้นขึ้น — นี่คือความรู้สึกแรกที่ทำให้ผมมองเรื่องนี้ว่าเล่าเหตุการณ์ในช่วงปลายสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นถึงปลายรัชกาลรัชกาลที่ 5-6 โดยมีเบาะแสชัดเจนจากเทคโนโลยีและมารยาทสังคมที่ปรากฏ เช่น รถไฟ ไปรษณีย์โทรเลข การแต่งกายที่เริ่มผสมผสานระหว่างชุดไทยและเสื้อผ้าตะวันตก รวมถึงบทบาทของชนชั้นกลางที่ค่อยๆ โผล่ขึ้นมาร่วมกับขุนนางเก่า

จากมุมมองเชิงประวัติศาสตร์ ฉากชีวิตริมน้ำกับการพึ่งพาการเดินทางทางน้ำยังชัดเจน แต่การมีการอ้างอิงถึงนโยบายรวมศูนย์อำนาจและการปฏิรูปสังคมในบทพูดหรือการกระทำของตัวละครชี้ไปยังยุคที่ราชสำนักพยายามฟื้นฟูอำนาจและปรับโครงสร้างประเทศให้ทันสมัย — เหมือนฉากบางส่วนใน 'The King and I' ที่สะท้อนบรรยากาศการเปลี่ยนผ่านในราชสำนักสยาม แม้จะไม่เป๊ะเหมือนบันทึกประวัติศาสตร์ แต่รายละเอียดทางวัตถุและภาษาในเรื่องก็ชี้ชัดพอควรว่าเรื่องเกิดขึ้นเมื่อสังคมดั้งเดิมกำลังถูกแรงกระตุ้นจากโลกภายนอก

ท้ายสุดความรู้สึกส่วนตัวคือชอบที่ผู้เขียนจับช่วงเวลานั้นมาเล่นกับตัวละครได้ละเอียด ทั้งโครงสร้างอำนาจและความเปราะบางของความสัมพันธ์ในครอบครัวชนชั้นสูง ทำให้ภาพรวมของ 'เรือนขวัญ' รู้สึกทั้งคุ้นเคยและสดใหม่ในเวลาเดียวกัน

มองในเชิงสัญลักษณ์แล้ว 'เรือนขวัญ' ไม่ได้ตั้งใจบอกปีปฏิทินชัดเจนเหมือนบันทึกเหตุการณ์ ทว่าเครื่องหมายทางวัตถุและโครงสร้างอำนาจที่ปรากฏบ่อยๆ ทำให้ผมตีความว่าเป็นช่วงเปลี่ยนผ่านของรัตนโกสินทร์หลังอยุธยา เมื่อการปกครองแบบดั้งเดิมยังมีน้ำหนักแต่แนวคิดสมัยใหม่เริ่มซึมเข้ามา ความสัมพันธ์ภายในครอบครัวที่มีการยึดถือชั้นวรรณะและกฎเกณฑ์โบราณเป็นแกนสำคัญ ขณะเดียวกันบทสนทนาเกี่ยวกับการศึกษาและการเดินทางก็ชี้ว่าผู้คนเริ่มมีช่องทางใหม่ๆ ในการสื่อสารและเคลื่อนย้าย
การเปรียบเทียบเชิงวรรณกรรมช่วยให้มองภาพชัดขึ้น เช่นเมื่อนึกถึง 'ขุนช้างขุนแผน' ซึ่งวางบริบทไว้ในยุคอยุธยาแบบเกือบเต็มที่ ความต่างระหว่างสองงานนั้นทำให้ชัดว่าพื้นที่เวลาใน 'เรือนขวัญ' อยู่คนละเฟส คือไม่ใช่อดีตไกลสุดขอบแบบบทละครโบราณ แต่เป็นพื้นที่ที่ความทรงจำของอดีตชนบทถูกท้าทายโดยกระแสความเป็นสมัยใหม่ ผลลัพธ์ที่ได้คือเรื่องที่ทั้งโรแมนติกและขมขื่นในเวลาเดียวกัน ซึ่งเป็นเหตุผลว่าทำไมภาพรวมของเรื่องจึงน่าสนใจและสะท้อนสังคมมากกว่าการเล่าเหตุการณ์เพียวๆ

พอได้ดู 'เรือนขวัญ' แบบตั้งใจแล้ว ผมมองว่าโทนและองค์ประกอบของเรื่องวางอยู่ในช่วงเวลาที่สังคมไทยเริ่มสัมผัสความทันสมัย แต่ยังเหนียวแน่นกับวิถีริมน้ำและประเพณีเก่า จุดสังเกตที่เด่นคือภาษาที่ใช้กับการสื่อสารระหว่างตระกูล การส่งจดหมายและการมาถึงของยานพาหนะสมัยใหม่บางประเภท รวมถึงการแต่งกายที่ไม่ได้เป็นชุดไทยแบบโบราณล้วนๆ แต่มีเสื้อผ้าตะวันตกแทรก ซึ่งทั้งหมดนี้ชวนให้นึกถึงช่วงปลายศตวรรษที่ 19 ถึงต้นศตวรรษที่ 20 ในรัชกาลที่ 5-6 มีความเปลี่ยนแปลงทางสังคมและการปกครองอย่างชัดเจน
ข้อความในบทสนทนาที่พูดถึงเรื่องตำแหน่งหน้าที่ การศึกษาแบบใหม่กับโรงเรียนสมัยใหม่ และการเดินทางข้ามจังหวัดที่ทำได้เร็วยิ่งขึ้น เป็นตัวชี้ชัดว่าผู้เขียนต้องการวาดภาพของสังคมก่อนและหลังการปฏิรูป ระบบศักดินาเริ่มเปลี่ยนพอให้เห็นช่องว่างระหว่างรุ่น ตัวละครรุ่นเก่าจะถือค่านิยมแบบเดิม ขณะที่คนรุ่นใหม่พยายามปรับตัว ทั้งหมดนี้ทำให้ผมรู้สึกว่าเรื่องอยู่ในบริบทประวัติศาสตร์ที่มีการปะทะกันระหว่างค่านิยมดั้งเดิมกับกระแสความทันสมัย เหมือนกับบางฉากใน 'บ้านทรายทอง' ที่สะท้อนความขัดแย้งทางสังคมตอนรอยต่อยุคเก่าและใหม่ และนั่นก็ทำให้เรื่องมีมิติไม่แบน