เริ่มอ่านสมบูรณาญาสิทธิราชย์ ควรเริ่มจากเล่มไหนก่อน?

การเปลี่ยนแปลงจากระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์สู่ระบอบประชาธิปไตยในไทยเกิดขึ้นจากหลายปัจจัยที่ค่อยๆ สะสมมานาน จุดเปลี่ยนสำคัญคือการปฏิวัติสยาม 2475 ซึ่งนำโดยคณะราษฎร กลุ่มคนรุ่นใหม่ที่ไปเรียนต่างประเทศแล้วได้รับอิทธิพลแนวคิดเสรีนิยมและการปกครองแบบมีส่วนร่วม รู้สึกว่าการให้อำนาจกษัตริย์เด็ดขาดแบบเดิมไม่เหมาะกับยุคสมัยอีกต่อไป สภาพเศรษฐกิจโลกช่วงหลังสงครามโลกครั้งที่ 1 ก็ส่งผล ไทยเผชิญปัญหาการเงินรุนแรงจนประชาชนเริ่มตั้งคำถามกับการบริหารงานของระเบียบเก่า การขยายตัวของชนชั้นกลางและปัญญาชนที่ต้องการสิทธิ์มีส่วนร่วมทางการเมืองเป็นแรงผลักดันสำคัญ ความไม่พอใจที่สะสมมานานระเบิดออกมาเมื่อรัชกาลที่ 7 ทรงตัดงบประมาณข้าราชการและทหารอย่างหนักในช่วงวิกฤตเศรษฐกิจ กลายเป็นชนวนให้คณะราษฎรเคลื่อนไหว สิ่งที่เกิดขึ้นไม่ใช่การปฏิวัติแบบนองเลือด แต่เป็นการเปลี่ยนผ่านที่ค่อนข้างราบรื่น เพราะยังคงรักษาสถาบันกษัตริย์ไว้ในฐานะสัญลักษณ์ แม้อำนาจจริงจะเปลี่ยนมือไปอยู่ที่รัฐบาลที่มาจากการเลือกตั้ง

ความแตกต่างระหว่างระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์กับรัฐไทยสมัยใหม่เห็นได้ชัดในหลายมิติ สมัยก่อน รัฐไทยอยู่ภายใต้การปกครองของพระมหากษัตริย์ผู้ทรงมีอำนาจเด็ดขาดทุกด้าน ทั้งการเมือง การทหาร และเศรษฐกิจ อย่างในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์ทรงเป็นศูนย์กลางของอำนาจทั้งหมดโดยแท้จริง แต่หลังจากเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 อำนาจได้ถูกแบ่งออกเป็นสามส่วน คือ นิติบัญญัติ บริหาร และตุลาการ สิ่งที่สังเกตได้ชัดคือแนวคิดเรื่อง 'อธิปไตย' ที่เปลี่ยนจาก 'ของพระมหากษัตริย์' มาเป็น 'ของปวงชน' ตามรัฐธรรมนูญ ระบอบใหม่ให้ความสำคัญกับสิทธิเสรีภาพของประชาชนมากขึ้น ผ่านกลไกเช่นการเลือกตั้ง สภาผู้แทนราษฎร และกระบวนการตรวจสอบถ่วงดุลอำนาจ อย่างไรก็ตาม บางหลักการยังคงสืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน เช่น การนับถือสถาบันพระมหากษัตริย์ที่ยังเป็นศูนย์รวมใจของชาติ การเปรียบเทียบนี้ทำให้เห็นพัฒนาการทางการเมืองที่น่าสนใจ ราวกับดูตัวละครจาก 'Kingdom' กับ 'House of Cards' ในเวอร์ชันไทยเลยทีเดียว

ประเด็นแรกที่นักวิจารณ์มักวิเคราะห์กันคือเรื่องของอำนาจและความชอบธรรมของระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ โดยเฉพาะคำถามว่าอำนาจที่ไม่มีการตรวจสอบจะนำไปสู่การบริหารอย่างมีประสิทธิผลหรือทุจริตมากกว่า การอ้างสิทธิ์ทางประวัติศาสตร์และศีลธรรมของกษัตริย์มักถูกตั้งคำถามว่าพอจะมาแทนสถาบันการเมืองที่เปิดกว้างได้หรือไม่ ผมมักเห็นการยกตัวอย่างจากงานคลาสสิกอย่าง 'The Prince' มาใช้เป็นบรรทัดฐานในการตีความอำนาจแบบรวมศูนย์ นักวิจารณ์บางคนชี้ว่าระบบนี้สร้างเสถียรภาพในระยะสั้น แต่จะละเลยการมีส่วนร่วมของประชาชน ในขณะที่อีกฝ่ายเตือนถึงความเสี่ยงของการรวมศูนย์อำนาจจนเกิดการใช้อำนาจโดยไม่รับผิดชอบ ผลลัพธ์ของการถกเถียงนี้คือการโฟกัสไปที่สถาบันตรวจสอบ บทบาทของชนชั้นนำ และช่องทางในการเรียกร้องความยุติธรรม — เหล่านี้กลายเป็นแกนกลางของการประเมินความชอบธรรมของกษัตริย์

หลายปัจจัยมารวมกันจนเป็นจุดชนวนให้ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ล่มสลายได้เร็วกว่าที่คิดไว้ ฉันชอบคิดถึงเหตุการณ์แบบนี้เหมือนกับโครงเรื่องในนิยายยักษ์: มีแรงกดดันจากเศรษฐกิจ ความคิดใหม่ทางปรัชญา และความล้มเหลวของผู้นำที่รวมตัวกันเป็นปลายสุดของด้ายเส้นหนึ่ง เศรษฐกิจเป็นตัวจุดชนวนได้ชัดเจน เช่นในกรณีของฝรั่งเศสก่อนปี 1789 ที่หนี้สาธารณะ ภาษีที่ไม่เป็นธรรม และภาวะข้าวยากหมากแพงทำให้ชั้นล่างทนไม่ไหว ขณะเดียวกันแนวคิดจากยุคสมัยใหม่อย่างสิทธิของมนุษย์และความชอบธรรมของประชาชนก็ทำหน้าที่เหมือนเชื้อไฟ เมื่อราชสำนักเรียกประชุมสภาผู้แทน (Estates-General) เพื่อแก้ปัญหา แต่กลับสร้างความไม่พอใจอย่างหนักจนเกิดการลุกฮือต่อเนื่อง เช่นการยึดป้อมบาสตีย์และการประกาศสิทธิของมนุษย์ เหล่านี้ไม่ใช่เหตุการณ์เดี่ยว แต่เป็นผลลัพธ์ของระบบที่แตกหักทางสังคมและการเมือง ผมมักจะคิดถึงรายละเอียดที่เล็กกว่านั้นด้วย—ความล้มเหลวในการปฏิรูป การแบ่งชนชั้นที่ฝังรากลึก และการขาดเครือข่ายความไว้วางใจระหว่างราชวงศ์กับประชาชน รวมกันแล้วทำให้ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ไม่สามารถปรับตัวได้ทัน ความรุนแรง การแย่งชิงอำนาจ และการสร้างระบอบใหม่ตามมาด้วยความไม่แน่นอน แต่นี่ก็เปิดทางให้แนวคิดเรื่องรัฐสมัยใหม่และสิทธิพลเมืองได้เกิดขึ้นในที่ต่างๆ อย่างน่าทึ่ง

หัวใจของแนวคิดเรื่องอำนาจเบ็ดเสร็จมักถูกยกขึ้นเมื่อพูดถึง 'Leviathan' ของโธมัส ฮอบส์ และนั่นคือเล่มแรกที่ผมนึกถึงเสมอในฐานะแหล่งคิดเชิงทฤษฎี ฮอบส์ไม่ได้เขียนแค่นามธรรม แต่เขาสร้างโมเดลที่ทำให้ผมมองเห็นว่าทำไมอำนาจรวมศูนย์จึงมีเสน่ห์ในยามวุ่นวาย: ความปรารถนาจะหลบวิกฤตและแลกเสรีภาพบางส่วนเพื่อความมั่นคงเป็นแรงขับเคลื่อนที่ชัดเจน ผมชอบวิธีที่ฮอบส์ตั้งคำถามเกี่ยวกับสัญญาทางสังคม เพราะมันทำให้มิติทางจิตวิทยาของอำนาจปรากฏชัดขึ้นและช่วยอธิบายว่าระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ไม่ได้เกิดจากแค่กำลังหรือกฎหมายเท่านั้น แต่เกิดจากการยอมรับร่วมกันของผู้คน อ่านแล้วผมมักจะคิดถึงฉากในงานประวัติศาสตร์ที่ผู้คนแลกการตัดสินใจส่วนตัวเพื่อความสงบเรียบร้อย และนั่นทำให้การวิเคราะห์ฮอบส์ยังทันสมัยอยู่มาก — ไม่ใช่แค่เป็นงานของศตวรรษที่สิบเจ็ด แต่มันเป็นเลนส์ที่ดีในการดูว่าความมั่นคงและอำนาจผสานกันอย่างไร

ในฐานะคนที่ชอบอ่านประวัติศาสตร์แล้วเอามาคิดเล่นบ่อย ๆ ฉันชอบนึกถึงภาพราชาในวังสูงที่มีอำนาจเบ็ดเสร็จเทียบกับกษัตริย์ที่อยู่แค่บนแสตมป์ของรัฐจักรวรรดิ แบบที่ชัดเจนที่สุดคือเรื่องของแหล่งที่มาของอำนาจและข้อจำกัด ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ (absolute monarchy) หมายถึงระบบที่อำนาจการปกครองรวมอยู่ที่พระมหากษัตริย์เป็นหลัก พระองค์สามารถตรากฎหมาย กำหนดนโยบายและลงโทษโดยไม่ต้องได้รับความยินยอมจากสถาบันอื่น ความชอบธรรมมักมาจากประเพณี ศาสนา หรือแนวคิดว่าพระมหากษัตริย์เป็นตัวแทนของพระเจ้า ตัวอย่างคลาสสิกคือลุยส์ที่ 14 ของฝรั่งเศสที่กล่าวว่า 'รัฐก็คือตัวข้า' ซึ่งสะท้อนอำนาจรวมศูนย์ ในทางกลับกัน ราชาธิปไตยแบบรัฐธรรมนูญ (constitutional monarchy) มีกรอบกฎหมายหรือรัฐธรรมนูญที่จำกัดอำนาจของพระมหากษัตริย์ ฉันเห็นว่านี่เป็นการแยกบทบาทระหว่างสัญลักษณ์กับการปกครองจริง: พระมหากษัตริย์อาจยังมีสถานะเป็นสัญลักษณ์หน่วยรวมของชาติ แต่การตัดสินใจเชิงนโยบายและการจัดงบประมาณเป็นของสภาและนายกรัฐมนตรีที่มาจากการเลือกตั้ง ความต่อเนื่องและความยืดหยุ่นของระบบนี้ช่วยให้สังคมปรับตัวเข้ากับการเปลี่ยนแปลงโดยยังคงไว้ซึ่งสถาบันเดิม

เราเป็นคนติดตามข่าววงการดัดแปลงงานอยู่พอสมควร ดังนั้นเรื่องนี้เลยทำให้คิดเยอะว่ามีอะไรเกิดขึ้นกับ 'สมบูรณาญาสิทธิราชย์' บ้างไหม ถ้าให้เล่าตามตรง ตอนนี้ยังไม่มีการประกาศอย่างเป็นทางการว่ามีการดัดแปลงเป็นอนิเมะหรือซีรีส์ทางโทรทัศน์ในวงกว้าง เห็นแต่แฟนอาร์ตและแฟนอธิบายโลกของเรื่องบนโซเชียลมีเดีย ส่วนใหญ่จะพูดถึงว่าจะเหมาะกับการทำเป็นซีรีส์ยาวที่เน้นการเมืองและตัวละครมากกว่าทำเป็นภาพยนตร์สั้น ๆ ในมุมของคนที่ชอบทั้งนิยายและซีรีส์ สิ่งที่ทำให้คิดว่าน่าดัดแปลงคือโครงเรื่องที่มีมิติทางการเมืองเหมือนที่เห็นใน 'The Crown' หรือความซับซ้อนของตัวละครที่ทำให้คนดูอยากติดตาม แต่การจะทำให้สำเร็จจริง ๆ ต้องมีทั้งงบประมาณและทีมเขียนบทที่เข้าใจโทนดั้งเดิม ถ้ายังไม่มีข่าวก็ไม่แปลก—งานแบบนี้มักต้องใช้เวลาในการต่อรองลิขสิทธิ์และเตรียมงานนาน ๆ แต่ก็ยังคงมีความหวังอยู่เสมอ

การเปลี่ยนผ่านจากระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์สู่ระบอบประชาธิปไตยของไทยมีความซับซ้อนและเป็นขั้นตอน แรกเริ่มเดิมที สังคมไทยมีโครงสร้างแบบจารีตที่กษัตริย์ทรงเป็นศูนย์กลางอำนาจทั้งทางโลกและทางธรรม อย่างในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น จะเห็นว่าพระมหากษัตริย์ทรงมีบทบาทคล้ายพ่อขุนผู้คุ้มครองไพร่ฟ้า ระบบไพร่และระบบศักดินาเป็นเครื่องมือสำคัญในการรักษาอำนาจ แต่เมื่อมีการติดต่อกับตะวันตกมากขึ้น แนวคิดสมัยใหม่เริ่มค่อยๆ ซึมซับเข้ามา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงปฏิรูปการปกครองครั้งใหญ่ เปลี่ยนจากระบบจารีตมาเป็นระบบบริหารแบบรัฐสมัยใหม่ มีการจัดตั้งกระทรวง ระบบราชการ และเริ่มลดทอนอำนาจเจ้าขุนมูลนายเดิม นี่คือจุดเริ่มต้นสำคัญที่ทำให้ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์แบบดั้งเดิมค่อยๆ พัฒนาไปสู่รูปแบบที่ทันสมัยขึ้น