Ano Ang Pinagmulan Ng Mga Kwentong Bayan Ng Visayas?

Kahit magtaka ka, nakita ko na ang pinagmulan ng mga kwentong bayan sa mga pinaka-payak na lugar — sa ilalim ng kubo, sa tabi ng apoy, at sa makapal na usapan ng matatandang nag-uusap habang nagbubungkal ng lupa. Lumaki ako na binabasa ng lola ko ang mga kuwento tuwing gabi; hindi iyon mula sa isang makapal na aklat kundi mula sa pandinig niya mismo, na ipinasa sa kaniya ng kaniyang ina at ng kapitbahay. Madalas ang orihinal ay oral: isang salita-salitang sinasalaysay sa lokal na wika, may pagkakaiba depende sa baranggay at rehiyon. Dahil dito, maraming bersyon ang umiiral ng iisang alamat, at ang 'pinaka-orihinal' ay madalas na isang ideya lamang—isang sinimulan ng komunidad. Pero hindi lang sa bahay nagtatapos ang paghahanap ko. Nakarating ako sa mga lokal na aklatan at museo kung saan may mga naitalang kuwento mula sa mga unang kalipunan; may mga mananaliksik na nagtala ng mga epiko at alamat at inilagay sa papel o audio. Makikita mo rin ang mga lumang dokumento sa municipal archives at sa National Library—mga sulat na minsang naglalaman ng bersyon ng isang kwento, o tala mula sa mga misyonero at manlalakbay na nag-obserba. Marami din ngayong digital na arkibo at mga proyekto sa unibersidad na nag-scan at nag-upload ng mga orihinal na kuwento, kaya mas madaling mahanap ang mga lumang bersyon. Para sa akin ang pinaka-native na anyo ay ang oral performance: ang boses, pag-pause, at pagtatawa ng tagapagsalaysay ang nagbubuo ng tunay na aspekto ng kwento. Kaya palagi akong sumusubok makinig sa mga matanda sa baryo at dumalo sa fiesta—doon mo maririnig ang mga kuwento sa kanilang buhay na anyo, hindi lang nakasulat.

Natanong mo ang isa kong paboritong paksa: ang mga epiko at kwentong bayan na paulit-ulit na binibigkas sa loob ng maraming henerasyon. Sa pandaigdigang sukatan, halos palaging binabanggit ang 'Mahabharata' bilang pinakamahabang epiko—ito ay sobrang lawak ng kuwento na kinabibilangan ng libu-libong berso at iba't ibang addendum na nalikom sa paglipas ng panahon. Hindi lang ito simpleng alamat; parang isang kumplikadong pamilihan ng mitolohiya, batas, pilosopiya, at kasaysayan na pinagsama-sama sa iisang koleksiyon. Minsan, kapag iniisip ko ang tanong mo, nagiging malinaw na ang ‘pinakamahabang bersyon’ ay depende kung susukatin mo ba sa dami ng salita, bilang ng mga taludtod, o sa haba ng oras na kinakailangan upang ikwento ito nang buo. Kung titingnan naman ang konteksto ng Pilipinas, tumataas ang pangalan ng ilang epiko na talagang malaki ang saklaw: ang 'Hinilawod' ng mga Sulodnon, ang 'Hudhud' ng Ifugao, at ang 'Darangen' ng Maranao. Ang mga ito ay sinisingit sa kategorya ng kwentong bayan pero mas mataas ang antas nila—parang oral epics na maaaring tumagal ng maraming araw o linggo kapag buong sinambit ng mga tagapagkuwento. Personal kong narinig ang ilan sa mga sipi ng 'Hinilawod' at parang nanlalamig na malaman na ang ilang bersyon ay umaabot ng oras at oras, puno ng sub-episodes at karakter na nagdadala ng napakaraming detalye. Sa madaling salita: kung global ang usapan at tinutukoy ang kabuuang haba, malamang na mauuna ang 'Mahabharata'. Pero kung lokal at tinutukoy ang tradisyunal na kwentong bayan na buong binibigkas nang pasalita, ang mga epikong Pilipino gaya ng 'Hinilawod', 'Hudhud', at 'Darangen' ay kabilang sa pinakamahahaba, at bawat isa ay may sari-sariling mundo na gustong tuklasin ng mga fan tulad ko.

Naku, tuwang-tuwa ako kapag napag-uusapan ang mga kwentong-bayan ng Mindanao dahil iba talaga ang timpla nila kumpara sa mga naririnig ko noon sa Luzon at Visayas. Sa unang tingin makikita mo agad ang malalim na impluwensiya ng mga lumang epiko at mga banyagang relihiyon — may halo ng Islam, animismo, at katutubong paniniwala na nagbubuo ng kakaibang mitolohiya. Halimbawa, ang 'Darangen' ng mga Maranao ay hindi lang basta kuwento ng pag-ibig at digmaan; epiko ito na may istrukturang poetiko, ritwal na sayaw, at malalim na kultural na kahulugan na ginagamit pa rin sa mahahalagang seremonya. Iba ang timpla ng moralidad rito — hindi puro itim at puti ang tama at mali; madalas may komplikadong mga dahilan at dignidad ng tao ang inuuna. Hindi lang tema ang kakaiba; ang mga setting at imagery rin ay mas malawak — dagat, look, ilog, bundok, at mga sagradong puno o bato na may sariling espiritu. Madalas may mga babaeng bayani at tagapamagitan ng espiritu, at ang musika (kulintang, octopus lute na kudyapi) at sayaw ay bahagi ng pag-awit ng kuwento. Bilang tagahanga, nahuhumaling ako sa paraan ng pagkukuwento: oral, performative, at kolaboratibo — hindi katulad ng simpleng nakasulat na kuwentong-bayan; buhay at nagbabago ito depende sa komunidad at ang nagkukuwento. Ang resulta ay mga kwento na mas matapang, mas espiritwal, at mas nakaangkla sa lupain at dagat. Parang pakiramdam kong pumapasok ka sa ibang mundo kapag naririnig ang mga iyon — hindi lang pang-aliw, kundi gabay, kasaysayan, at salamin ng pagkakakilanlan ng mga tao sa Mindanao.

Eto, ang paborito kong paraan kapag naghahanap ako ng koleksyon ng mga kwentong bayan: maglibot sa mga malalaking tindahan at independent bookstores. Madalas akong tumitigil sa ‘National Bookstore’, ‘Fully Booked’, at mga boutique na tindahan sa mga mall dahil may mga bagong edisyon at magandang pagkaka-bind na madaling dalhin at ibigay bilang regalo. Bukod doon, hindi ko pinalalampas ang mga university presses tulad ng ‘Ateneo de Manila University Press’ at ‘UP Press’—madalas silang may mas scholarly o regional compilations na hindi available sa komersyal na pipeline. Kapag gusto ko naman ng vintage o napakababang presyo, tumitingin ako sa ‘Booksale’ branches at mga lokal na book fairs. Napaka-satisfying hanapin doon ang mga lumang koleksyon, lalo na ang mga na-compile ni Maximo Ramos at iba pang lokal na mananaliksik. Minsan nakakatagpo rin ako ng mga limited runs mula sa mga independent publishers tulad ng ‘Adarna House’ at ‘Anvil’ na may magagandang ilustrasyon—perfect para sa mga batang mambabasa o anumang nagkakainteres sa visual storytelling. Huwag kalimutang suriin ang mga cultural centers at museums—ang National Commission for Culture and the Arts (NCCA) at local cultural offices kadalasan may mga publikasyon tungkol sa lokal na folklore at oral histories. Para sa mga naghahanap ng partikular na panrehiyong kwento, lapitan ang municipal library o tourism office ng isang bayan; madalas may naka-print o archived na koleksyon na hindi mo mahahanap online. Masaya talaga ang treasure hunt na ito, at tuwing may bagong koleksyon akong mabili, pakiramdam ko’y may bagong pinto ng alamat at kasaysayan na nabubuksan.

Sobrang saya kapag pinag-uusapan ang pagdala ng mga kwentong bayan sa pelikula — parang nagkakaroon ng bagong buhay ang mga alamat na dati lang napapakinggan sa gabi o nababasa sa lumang libro. May ilang paraan kung paano ina-adapt ang mga kwentong bayan: una, ang literal na pagsasalin kung saan sinusubukan ng pelikula na sundan ang orihinal na naratibo at karakter; pangalawa, ang modernisasyon na inilalagay ang kwento sa kontemporanyong setting (halimbawa, paglipat ng panahon, teknolohiya, o sosyo-kultural na konteksto); at pangatlo, ang reimagining o mash-up kung saan pinagsasama ang ilang kwento o binabago ang genre (thriller, comedy, o sci-fi). Gusto ko yung mga pelikulang hindi lang basta nagre-recall ng mito, kundi ginagamit ito para magkomento sa kasalukuyan — halimbawa, kapag ang isang diwata o halimaw ay nagiging simbolo ng usaping lupa, politika, o identidad. Makakatulong din ang medium: ang animation ay malakas sa pagpapakita ng surreal na elemento ng folk tales, habang ang live-action ay mas nakakapagbigay ng grounded na emosyon. Pero kailangan din ng sensibilidad: hindi dapat gawing palamuti lang ang kultura ng iba; mahalaga ang paggalang sa pinagmulan, pagkuha ng input mula sa komunidad, at pag-iingat sa stereotyping. Sa huli, ang paborito kong adaptasyon yung nagpaparamdam na buhay ang alamat — parang naririnig ko pa ang boses ng mga nagkukuwento habang nanonood ako.

Nakakatuwang isipin na napakaraming layer ang mga temang lumilitaw sa mga kwentong bayan ng Pilipinas — parang sari-saring panabing sinusubukang ipasa sa susunod na henerasyon. Sa mga umpisa't gitna, madalas kong nakikita ang mga mito ng pinagmulan: bakit may bundok at ilog, paano nabuo ang tao o hayop, at kung paano nagsimula ang ilang paniniwala. Kasama rin lagi ang moralidad — mga kuwentong nagtuturo ng kabutihan laban sa kasamaan, katapatan vs. daya. Mahilig din ako sa mga alamat na may trickster o taong mapanlinlang; napakaraming leksiyon ang nakabalot sa biro at talinghaga. Kapag nagkukwento kami tuwing fiesta, palaging umaangat ang temang paggalang sa kalikasan at mga ninuno — elementong animistiko na nag-uugnay sa tao sa kagubatan, bundok, at ilog. Hindi mawawala ang mga arketipong bayani o diwata tulad ng mga nasa ‘Si Malakas at si Maganda’ o ang malungkot na 'Mariang Makiling', at pati ang mga nakakatawang kuwento ni 'Juan Tamad' na ginagamit para magpatawa at magpayo. Napapansin ko rin ang impluwensya ng kolonisasyon: may mga adaptasyon na naghahalo ng Kristiyanismo at lokal na paniniwala, na nagpapakita kung paano nag-evolve ang mga tema para manatiling relevant. Bilang isang taong mahilig mag-aral ng mga kuwentong ito, nakikita ko kung paano nila binubuo ang ating kolektibong identidad — nagbibigay sila ng mga modelo ng ugali, ng babala laban sa kayabangan, at ng pag-asa kapag hinaharap natin ang kaguluhan. Hindi lang gusto ko ang mga kwento dahil sa intriga; gusto ko sila dahil naglalarawan sila ng ating sarili, puno ng kulay, kabiguan, at pag-asa.

Sino ba naman ang hindi matutunghayan ng diwa ng pagsusulat sa mga nobela at kwentong-bayan? Ang mga ganitong akda ay tila nagsisilbing bintana sa mga mundo ng imahinasyon na nagbibigay liwanag sa ating mga pinapangarap, takot, at pag-asa. Sa pamamagitan ng mga kwentong ito, naipapahayag ang kultura at tradisyon ng isang lipunan, kaya't napakahalaga ang kanilang papel sa ating kolektibong kaalaman. Isipin mo na lang kung paano bumuo ng koneksyon ang mga kwento sa atin—halos bawat pahina ay nagtuturo ng aral o nagbibigay ng naiibang pananaw. Kailangan ang pagsusulat upang matulungan tayong makilala ang ating sarili at ang ating lugar sa mundo. Sa ‘Diablo’ ni Carlos Ruiz Zafón, halimbawa, natutunghayan ang pagkakahiwa-hiwalay ng mga tao sa isang malawak na lipunan, at gaano nito maapektuhan ang ating pakikipag-ugnayan sa iba. Tumutulong ang mga kwento na buuin ang ating pagkakakilanlan at dumaan sa mga damdamin na madalas nating pinipigilan. Kahit anong uri ng kwento, nagdadala ito ng liwanag, kasiyahan, o kahit sakit, na nagpapalalim sa ating paksa at pananaw sa buhay. Bilang isang tagahanga ng mga kwentong-bayan, masasabi kong ang mga ito ay hindi lamang basta aliw. Ang bawat kwento ay puno ng mensahe at aral na maaaring magbago ng ating pananaw sa mga bagay-bagay. Halimbawa, sa mga kwentong bayan tulad ng ‘Alamat ng Buwitre’, maiisip natin ang halaga ng ating mga desisyon sa buhay. Ang mga kwentong ito ay halaw ng katotohanan na maaaring piliin natin, pero may mga resulta ang ating mga aksyon. Mahalaga ang pagsusulat para mapanatili ang mga aral na ito at mapagana ang imahinasyon ng mga susunod na henerasyon. Sa mga ganitong paraan, ang pagsusulat ay nagsasagawa ng mahaba at pantay na papel sa ating buhay na nagbibigay-diin sa ating nasyonalidad at pagkakaisa. Kapag isinusulat ang mga nobela at kwentong-bayan, para bang isang pagkain ang ating ginagawa—pinagsasama-sama ang mga sangkap ng imahinasyon, karanasan, at kwento ng iba upang makagawa ng isang masustansyang inumin ng kaalaman at entertainment. Dito nagmumula ang mga ideya na nakakatulong hindi lamang sa ating sarili kundi pati na rin sa iba. Nakakakonekta tayo sa iba sa pamamagitan ng agos ng salita at kwento na umuusbong mula sa ating kalooban. Kasama ng pagsusulat, lumalabas ang ating kahusayan sa paglikha at pagbubuo ng isang mundo mula sa simula o pagsasagawa ng mga kwento sa ibang anyo. Alinmang planeta, karagatan, o koneksyon ang ating gusto—ang mga kwento ang mumuhay sa ating kamalayan at patuloy na lalago sa ating isipan.

Habang nag-aayos ako ng lumang kahon ng mga libro, napulot ko ang pahina kung saan nakasulat ang kuwento ng 'Ibong Adarna' sa sulat-kamay ng lola ko, at bigla kong naalala kung paanong ang mga kuwentong bayan ang unang nagturo sa akin ng mga salitang hindi ko nabasa sa mga regular na aklat. Mahalaga ang pagtuturo ng mga kuwentong bayan sa paaralan dahil nagbibigay ito ng ugat—hindi lang ng kultura kundi ng wika at pananaw. Nakita ko mismo na kapag pinapakinggan ng mga bata ang iba’t ibang bersyon ng iisang alamat, nagkakaroon sila ng espasyo para magtanong, magkumpara, at umunawa ng mga salaysay bilang produkto ng konteksto, hindi bilang isang hindi mababago na katotohanan. Dito pumapasok ang kritikal na pag-iisip: bakit nag-iba ang dulo ng kuwentong iyon sa isang rehiyon? Anong halaga ang ipinapakita ng karakter? Nakakatulong din ito para mapreserba ang mga lokal na diyalekto at mga terminong panlipunan, na unti-unting nawawala kapag puro internasyonal na teksto na lamang ang binabasa. Praktikal din ang benepisyo: maaari itong gawing interdisciplinary — kasaysayan, sining, musika, at drama. Iminumungkahi ko ring gawing aktibo ang pagkatuto: pagganap ng mga kuwentong bayan, proyekto sa oral history, at pagtatanim ng micro-libraries ng lokal na alamat sa paaralan. Sa huli, kapag napanatili natin ang mga kuwentong ito, hindi lang tradisyon ang napapangalagaan natin kundi ang kakayahan ng kabataan na mag-ugat at mag-isip nang malaya.