บทประพันธ์ที่ใช้คำว่า จิตมนุษย์นี้ไซร้ ยากแท้หยั่งถึง มาจากเรื่องใด?

สำนวนโบราณบทหนึ่งที่คุ้นหูในวงวรรณกรรมไทยบอกไว้ว่า 'จิตมนุษย์นี้ไซร้ ยากแท้หยั่งถึง' ซึ่งเป็นวรรคหนึ่งจากวรรณคดีเอกของไทยคือ 'พระอภัยมณี' ผลงานของกวีเอกสุนทรภู่ ประโยคนี้สะท้อนมุมมองอย่างช่ำชองต่อความไม่แน่นอนและตัวแปรในใจคน ซึ่งเป็นธีมที่สุนทรภู่หยิบมาเล่นบ่อยครั้งในมหากาพย์เรื่องนี้ การเลือกใช้คำว่า 'ไซร้' และภาษาที่คมคายทำให้บรรทัดนี้ติดหูและถูกยกมาอ้างถึงเมื่อใดก็ตามที่คนต้องการบรรยายความซับซ้อนของหัวใจมนุษย์

มองในกรอบบริบทของ 'พระอภัยมณี' แล้ว ประโยคนี้ไม่ใช่แค่คำคมแห้ง ๆ แต่กลายเป็นกระจกสะท้อนตัวละครและสถานการณ์ที่เปลี่ยนผันตลอดเรื่อง ทั้งการเดินทางกลางทะเล ความรักที่พลิกผัน และการเผชิญกับอำนาจเหนือธรรมชาติ เหล่านี้ล้วนชี้ให้เห็นว่าคนอาจกล่าวคำรักแล้วเปลี่ยนใจ ความหวังอาจกลายเป็นความผิดหวังได้ภายในพริบตา ส่วนแง่มุมศิลปะในการเล่าเรื่องของสุนทรภู่ยังช่วยให้ความคิดเชิงปรัชญานี้ดูเป็นธรรมชาติ ไม่อุดมคติหรือเย็นชา แต่เต็มไปด้วยภาพเล่าเรื่องที่คนอ่านทั่วไปจับต้องได้ เหตุนี้เองบรรทัดสั้น ๆ จึงขยายความหมายไปไกลกว่าคำพูดธรรมดา กลายเป็นคำเตือนและคำปลอบใจในคราวเดียวกัน

พอพูดถึงการนำไปใช้ในยุคปัจจุบัน ก็เห็นได้ชัดว่าบทกลอนนี้ยังไม่ตกยุค เพราะท่ามกลางความเร่งรีบและสื่อสังคมออนไลน์ ทุกคนได้เห็นทั้งมิตรภาพและการหักหลังที่รวดเร็ว เราเคยเห็นตัวอย่างจากนิยายหรือซีรีส์ร่วมสมัยที่หยิบเอาประเด็นจิตใจมนุษย์มาเล่น เช่น ตัวเอกที่ไว้ใจใครสักคนแล้วพบว่าใจคนนั้นเปลี่ยนไปเหมือนลม การยกคำว่า 'จิตมนุษย์นี้ไซร้ ยากแท้หยั่งถึง' มาใช้จึงให้ความรู้สึกเชื่อมโยงกับภูมิปัญญาไทยโบราณและการตีความร่วมสมัยได้อย่างลงตัว การอ่านประโยคนี้ในวัยต่าง ๆ ก็ให้ความหมายต่างกัน บางครั้งเป็นคำปลอบ บางครั้งเป็นการเตือนให้ระวัง แต่เสมอเป็นการย้ำว่าคนเราอยู่ได้ด้วยการเรียนรู้และปรับตัว

ท้ายที่สุดแล้ว ความงามของวรรคนี้อยู่ที่มันไม่ตัดสิน แต่ชวนให้คิดต่อ เรารู้สึกว่าการเก็บคำคมจาก 'พระอภัยมณี' มาใช้ในชีวิตประจำวันเป็นเหมือนดึงแว่นขยายมาส่องดูพฤติกรรมของตนเองและคนใกล้ชิด มันบอกให้ระวังแต่ก็ไม่ทำให้หมดหวัง เพราะความเข้าใจในความยากของจิตมนุษย์ช่วยให้เราใจกว้างและมีเมตตามากขึ้น นี่แหละคือความอบอุ่นเล็ก ๆ ที่บทกวีโบราณยังมอบให้จนทุกวันนี้