ลุงดำ คนสวน คือใครและมีที่มาอย่างไร

ครั้งหนึ่งเจอสำนวนเล่าเรื่องเกี่ยวกับชายแก่ที่ทำสวนจนเหมือนเป็นผู้ดูแลความทรงจำของชุมชน แล้วความคิดนั้นก็ทำให้ฉันคิดถึง 'The Graveyard Book' ในมุมของการเป็นผู้ดูแลสถานที่ซึ่งมีทั้งความอบอุ่นและความเศร้า

ฉันมองว่า 'ลุงดำ คนสวน' จึงอาจไม่ได้หมายถึงบุคคลจริงเพียงคนเดียว แต่เป็นบทบาทในเรื่องเล่าที่คนยกขึ้นมาเมื่ออยากให้ที่ว่างบางแห่งมีเสียงหรือเมื่ออยากให้ความทรงจำของพื้นที่ถูกย้ำเตือนอีกครั้ง บางครั้งเขาเป็นผู้ให้คำเตือน บางครั้งเป็นผู้เก็บสะสมความลับของชุมชน การตีความแบบนี้ทำให้ภาพของลุงดำอบอุ่นขึ้นในด้านหนึ่ง และหลอนขึ้นในอีกด้านหนึ่ง — นั่นคือเสน่ห์ที่ทำให้เรื่องนี้ยังถูกพูดถึงต่อไป

หลายคนเรียกภาพจำนี้ว่าเป็นตำนานเมืองยุคดิจิทัล — ผู้ชายชุดดำที่ทำหน้าที่คนสวนแต่มีอะไรแปลก ๆ ซ่อนอยู่ และฉันมักมองเรื่องนี้แบบเป็นนักสังเกตทางวัฒนธรรมมากกว่าจะมองเป็นเรื่องผีล้วน ๆ ภาพของคนสวนถูกใช้ซ้ำเพื่อสะท้อนความเปลี่ยนแปลงทางสังคม เช่น การสูญเสียความเป็นส่วนตัว ความตายของวิถีเก่า การดูแลที่ถูกทอดทิ้ง หรือความสัมพันธ์ระหว่างคนกับที่ดิน

ถ้าวางในมุมของการเล่าเรื่อง กระแส 'ลุงดำ' มักถูกขยายด้วยภาพนิ่งที่คลุมโทนมืด คำบรรยายสั้น ๆ และช่องว่างทางอารมณ์ที่ให้ผู้รับเติมเรื่องเอง — เทคนิคนี้ใกล้เคียงกับงานที่ใช้ธรรมชาติเข้าเป็นพาหะอารมณ์ เช่นฉากป่าสงบใน 'Princess Mononoke' แต่เปลี่ยนจากความงดงามเป็นความน่ากลัว การอ่านแบบนี้ทำให้ฉันสนุกกับการตีความ เพราะมันเป็นพื้นที่ว่างให้จินตนาการของคนดูทำงานและเชื่อมโยงกับประสบการณ์ส่วนตัวได้ง่าย

พอเห็นชื่อ 'ลุงดำ คนสวน' หลายครั้งในวงสนทนาออนไลน์แล้วก็รู้สึกว่ามันไม่ได้เป็นแค่ตัวละครเดียว แต่น่าจะเป็นสัญลักษณ์รวมของความลึกลับและความเงียบที่คุ้นเคยในชุมชนชนบทของไทย

ผมมองว่าแหล่งกำเนิดของภาพลักษณ์แบบนี้น่าจะผสมกันจากหลายชั้น ชั้นแรกคือเรื่องเล่าปากต่อปากแบบท้องถิ่น — คนสวนที่ปรากฏกลางคืนในสุสาน หรือตอนที่มีคนพบชายแต่งดำยืนเงียบ ๆ ในสวนหลังบ้าน เรื่องพวกนี้มักถูกปรุงแต่งจนมีสีสันและอารมณ์หลอนขึ้นได้ง่าย ชั้นถัดมาคืออินเทอร์เน็ตกับโซเชียลมีเดียที่ทำให้ภาพหรือข้อความสั้นๆ กลายเป็นมีม แล้วคนเอาไปต่อเติมเป็นเรื่องสั้นหรือภาพประกอบจนแพร่หลายทั่วประเทศ

ในเชิงสัญลักษณ์ 'ลุงดำ คนสวน' สำหรับผมทำหน้าที่เหมือนตัวแทนของความเปราะบางระหว่างชีวิตและความตาย ความเป็นคนธรรมดาที่มีบทบาทซ่อนเร้น เช่นเดียวกับงานสื่ออื่น ๆ ที่ใช้คนสวนเป็นสัญลักษณ์ เช่นในหนังบางเรื่องที่สร้างบรรยากาศไม่แน่นอนอย่าง 'The Wicker Man' หรือเกมสยองขวัญบรรยากาศหลอนอย่าง 'Silent Hill' แต่ในบริบทไทยมันจะมีรสชาติของความใกล้ชิด บ้านนา และความเชื่อพื้นบ้านปนอยู่ด้วย ทำให้ฉากธรรมดา ๆ กลายเป็นน่ากลัวได้ง่าย ๆ นี่คือเหตุผลที่ผมคิดว่า 'ลุงดำ คนสวน' ยังคงวนเวียนในเรื่องเล่าของคนรุ่นใหม่ไปเรื่อย ๆ