อาณาจักรโบราณใน ดิน แดน ไทย ใครเคยปกครองและเปลี่ยนแปลงพรมแดน?

ข้าพเจ้าเคยหลงใหลในเรื่องราวของอาณาจักรทางใต้และอิทธิพลทางทะเล ซึ่งช่วยเปิดมุมมองใหม่ว่าพรมแดนทางภาคใต้เคยไหลไปมาอย่างไร อาณาจักรโบราณอย่าง 'ฟูนัน' และ 'เชนลา' เป็นจุดเริ่มที่เชื่อมโยงเครือข่ายการค้าในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ส่วนอาณาจักรศรีวิชัยที่ตั้งศูนย์กลางในหมู่เกาะสุมาตราก็ควบคุมเส้นทางทะเลและมีผลต่อชายฝั่งอันดามันและคาบสมุทรมลายู ทำให้เมืองท่าสำคัญบนแผ่นดินไทยตอนใต้มีความผสมผสานทั้งวัฒนธรรมมลายู อินเดีย และจีน

ฝั่งลุ่มแม่น้ำโขงก็ไม่เคยนิ่ง—อาณาจักรลาวโบราณอย่าง 'ล้านช้าง' เคยเป็นรัฐที่รวมดินแดนใหญ่ แต่ภายหลังแตกเป็นหลวงพระบาง เวียงจันทน์ และจำปาสัก ส่งผลให้พรมแดนทางตะวันออกเฉียงเหนือของสยามเปลี่ยนไปตามรูปแบบความเป็นรัฐบัลลังก์และการเป็นเมืองขึ้น บางช่วงสยามมีอิทธิพลเหนือลาว บางช่วงลาวเป็นรัฐเสรีขึ้น บทบาทของพม่าในศตวรรษที่ 16 ภายใต้การขยายอำนาจของจักรวรรดิทวางวู (Toungoo) ก็ทำให้กรุงศรีอยุธยาตกอยู่ภายใต้แรงกดดันและเกิดการเปลี่ยนขอบเขตอำนาจอีกครั้ง

มองรวม ๆ แล้ว พรมแดนของดินแดนไทยเปลี่ยนจากการพิชิต การแต่งงานทางการเมือง การผูกมิตร และการเป็นเมืองขึ้น/เมืองขึ้นรอง จนมาถึงยุคสมัยที่การเจรจาระหว่างชาติและลายเส้นบนแผนที่ของยุโรปเป็นตัวตัดสินขั้นสุดท้าย

ดิฉันมองว่าเรื่องพรมแดนคือหนังสือเล่มยาวที่ถูกเขียนซ้ำหลายครั้งด้วยหมึกชนิดต่าง ๆ ในภาคเหนือมีอาณาจักรแยกย่อย เช่นเมืองโบราณฮารีพันธ์ุชัย (Hariphunchai) ที่ต่อมากลายมาเป็นส่วนหนึ่งของล้านนา การรวมดินแดนของล้านนาโดยผู้ปกครองท้องถิ่นอย่างพระเจ้ามังราย ทำให้เมืองเชียงใหม่กลายเป็นศูนย์กลางใหม่ของอำนาจ แต่สภาพภูมิศาสตร์ ทะเลสาบ และหุบเขาก็ทำให้การควบคุมแผ่นดินเหนือต้องพึ่งพาความร่วมมือกับหัวเมืองรอบข้าง

ด้านการเมืองภายใน บ่อยครั้งการเปลี่ยนแปลงพรมแดนไม่ได้มาจากสงครามครั้งใหญ่เพียงครั้งเดียว แต่เกิดจากการสถาปนาความสัมพันธ์กึ่งบรรณาการ การแต่งตั้งผู้ว่าราชการเมือง และการขึ้นลงของตระกูลต่าง ๆ เมื่อรัฐกลางเข้มแข็งขึ้นก็จะรวบอำนาจเข้าไว้กับตน พอถึงยุคศตวรรษที่ 19 ระบบบริหารแบบใหม่จากกรุงเทพฯ ก็ทำให้บางพื้นที่ในล้านนาถูกผนวกเข้ามาในแบบที่เราเห็นในยุคสมัยใหม่

ท้ายที่สุด ขอบเขตปัจจุบันเป็นผลจากการสอดประสานของการยึดครองแบบดั้งเดิมกับแรงกดดันจากภายนอก การที่เราเดินบนแผ่นดินนี้แล้วคิดถึงอดีต ทำให้เข้าใจว่าพรมแดนไม่ใช่เส้นตาย แต่เป็นรอยต่อที่เล่าเรื่องคนและการต่อรองมาตลอดเวลา

เราโตมากับการอ่านแผนที่เก่า ๆ แล้วจินตนาการว่าทุ่งนาและแม่น้ำเคลื่อนไปยังไหนบ้าง มุมมองที่ชัดเจนที่สุดคือดินแดนไทยไม่เคยถูกปกครองโดยอาณาจักรเดียวตลอดเวลา แต่ถูกผลัก ถูกดึง และหล่อหลอมมาจากหลายวัฒนธรรม ในตอนแรกแผ่นดินตอนกลางและตอนเหนือมีชาวมอญของอาณาจักร 'ดวราวติ' มาเยือนได้รับอิทธิพลทางศาสนาและศิลปะ ฝั่งตะวันออกเฉียงเหนือหลายพื้นที่ก็กลายเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรขอม (อาณาจักรเขมร) ที่ขยายอำนาจมาจากเมืองนครวัด-นครธม

ความเปลี่ยนแปลงที่ทำให้ตื่นเต้นคือการเกิดขึ้นของอาณาจักรสุโขทัยในศตวรรษที่ 13 ซึ่งขึ้นมากำหนดตัวตนภาษาและระบบปกครองใหม่ จากนั้นอยุธยาก็กลายเป็นรัฐศูนย์กลางที่ขยายอำนาจควบคุมเส้นทางการค้าทางทะเลและชายแดนทางเหนือ รวมทั้งมีการผนวกเมืองขึ้นต่าง ๆ รอบตัว แต่สงครามกับพม่าโดยเฉพาะการรุกรานจนทำให้กรุงแตกในปี 1767 ก็เป็นจุดเปลี่ยนครั้งใหญ่ที่นำไปสู่การรวบรวมอำนาจใหม่ในยุครัตนโกสินทร์

ในยุคสมัยสมัยใหม่ พรมแดนถูกตีกรอบมากขึ้นเพราะการเข้ามาของมหาอำนาจยุโรป สยามต้องเจรจาและสละดินแดนบางส่วนให้ฝรั่งเศสและอังกฤษ ซึ่งเป็นเหตุให้เขตแดนปัจจุบันที่เราเห็นไม่ใช่ผลลัพธ์จากการรบเพียงอย่างเดียว แต่เป็นการประนีประนอมระหว่างอำนาจท้องถิ่นกับอำนาจต่างชาติ พูดกันตรง ๆ ความยืดหยุ่นของพรมแดนตลอดหลายร้อยปีทำให้ประวัติศาสตร์ของเรามีความหลากหลายและเต็มไปด้วยเรื่องเล่าที่ผสมผสานกันจนเป็นสิ่งที่เราเดินอยู่บนมันทุกวันนี้