Anong Mga Lugar Sa Pilipinas Ang Sentro Ng Kasaysayan Ni Jose Rizal?

Teka, pag-usapan natin ang sandaling talagang nagbago ang daloy ng kasaysayan para sa atin: ang paglalathala ng ‘Noli Me Tangere’ at kasunod nitong ‘El Filibusterismo’. Para sa akin, hindi lang ito mga nobela—ito ang mga salamin na kumislap sa mukha ng lipunan at pinilit ang mga Pilipino na tumingin sa kanilang sariling sugat. Nakita ko noon kung paano nagbago ang diskurso: mula sa simpleng pagpapahayag ng hinaing tungo sa organisadong panawagan para sa reporma. Ang unang nobela ay nagbuklod ng damdamin laban sa katiwalian ng simbahan at kolonyal na pulitika; ang ikalawa naman ay nagbigay ng mas marahas at mapanuring tinig na nagpalalim ng pag-iisip ng mga mambabasa. Ang mga sulating ito ang naging pinagkunan ng mga bagong ideya—pilosopiya ng kalayaan, diwa ng pakikibaka, at isang imahen ng Pilipinong marunong tumindig. Bilang isang taong mahilig magbasa at magkwento sa mga kaibigan ko, naramdaman ko kung paano nagsimula ang pagbabago dahil sa panitikan: kumalat ang mga akda, napag-usapan sa salon at kapehan, at dahan-dahang nagbukas ang camara obscura ng kamalayan. Kaya, kung tatanungin ako kung ano ang pinakamahalaga, pipiliin ko ang lakas ng kanyang salita—dahil ang salita ni Rizal ang unang nagpagising sa kolektibong budhi ng bayan, at doon nagsimula ang mga susunod na kilos at sakripisyo.

Nakakabilib na isipin kung gaano kalaki ang naging papel ng 'La Solidaridad' sa paghubog ng imahe at adbokasiya ni José Rizal. Sa aking pagbabasa, nakita ko na hindi lang ito simpleng pahayagan — naging tulay ito para maiparating ni Rizal ang kanyang malalim na kritisismo sa kolonyal na sistema, lalo na sa pang-aabuso ng ilang kura at sa kawalang-katarungan sa pamamahala. Dito niya naipahayag ang mga ideya niyang nakatuon sa reporma, at nagkaroon ng platform upang makipagpalitan ng kuro-kuro sa kapwa propagandista tulad nina Graciano López Jaena at Marcelo H. del Pilar. Bilang mambabasa na nahilig sa mga luma at makasaysayang sulatin, naappreciate ko kung paano pinanday ng 'La Solidaridad' ang intelektwal na diskurso ng panahon. Hindi lang nito pinalakas ang boses ni Rizal sa Europa, kundi nagbigay din ng kredibilidad at koneksyon—isang network ng mga Pilipinong nasa exile at estudyante na sabay-sabay nagtataguyod ng reporma. Sa madaling salita, tinulungan ng pahayagan na tanggapin si Rizal hindi lamang bilang nobelista kundi bilang lider-in-teorya ng isang makabayang kilusan, at iyon ang nagbigay ng timbang sa kanyang sulatin at mga aksyon sa kasaysayan.

Sobrang saya kapag naghahanap ako ng mga librong pangkasaysayan, lalo na tungkol kay José Rizal—parang treasure hunt! Madalas sinisimulan ko sa mga malalaking tindahan: 'National Bookstore' at 'Fully Booked' madalas may sari-saring edisyon ng 'Noli Me Tangere' at 'El Filibusterismo', pati na rin mga biographies tulad ng 'Rizal Without the Overcoat' ni Ambeth Ocampo at 'A Biography of José Rizal' ni Austin Coates. Mahahanap mo rin ang mga akademikong edisyon mula sa 'University of the Philippines Press' at 'Ateneo de Manila University Press' na bagay sa mas malalim na pagbabasa. Kapag gusto ko ng mas mura o rare copies, tinitingnan ko ang 'Booksale' para sa secondhand, at online marketplaces tulad ng 'Shopee' at 'Lazada' para sa medyo bagong kopya na may promo. Para sa collectors, ang AbeBooks at BookFinder ay nakakatulong maghanap ng out-of-print na edisyon. Huwag kalimutang i-check ang ISBN at publisher kung hinahanap mo ang isang partikular na komentaryo o footnoted edition—nakakatulong iyon para hindi ka mauwi sa hindi kumpletong kopya. Sa huli, mas masarap humawak ng tunay na libro—parang dumidikit ka mismo sa kasaysayan habang binubuklat mo.

Sobrang nakakawili pala kung pagbabasahan mo ang pinagkunan ng buhay ni José Rizal—hindi lang siya makikita sa iisang libro. Una sa lahat, lagi kong binabalikan ang kanyang sariling mga sulatin: ang mga nobelang 'Noli Me Tangere' at 'El Filibusterismo', ang mga sanaysay tulad ng 'La Indolencia de los Filipino' at pati na rin ang tula niyang pinakakilalang 'Mi Último Adiós'. Malinaw na nagmula sa mga ito ang maraming detalye tungkol sa kanyang mga paniniwala at damdamin. Bukod doon, mahahalaga rin ang kanyang mga liham at personal na tala. Gustong-gusto kong magbasa ng mga koreo niya sa pamilya at sa mga kaibigan—doon ko ramdam na totoong tao siya, hindi lang bayani sa aklat. Dagdag pa rito ang mga rekord ng pamahalaang Espanyol: ang mga dokumento ng paglilitis niya, ulat ng simbahan, at dokumentong archival na nasa Madrid at Manila na naglalarawan ng konteksto ng kanyang panahon. Hindi rin dapat kalimutan ang mga testimonya ng kanyang mga kapanahon—mga alaala nina Paciano, Marcelo H. del Pilar, Mariano Ponce at iba pa—pati na rin ang mga unang biyograpo tulad ni Wenceslao Retana at Austin Craig. Sa modernong panahon, malaking tulong din ang mga kritikal na pag-aaral ni Ambeth Ocampo para mas maunawaan ang hiwaga sa likod ng mga tala ni Rizal.

Tuwang-tuwa talaga ako kapag iniisip kung saan mo maaaring makita ang orihinal na mga dokumento ni José Rizal—parang treasure hunt sa kasaysayan na may malinaw na mapa ng mga institusyon. Una, sa loob ng Pilipinas, malaking parte ng orihinal na koleksyon ay matatagpuan sa National Library of the Philippines at sa National Archives of the Philippines. Dito makikita ang iba't ibang liham, manuskrito, at mga lumang pahayagan na may kinalaman sa buhay at gawa ni Rizal. Mayroon ding mga espesyal na koleksyon na pinangangalagaan ng National Historical Commission of the Philippines (NHCP) at ng mga Rizal Shrines—tulad ng Fort Santiago sa Intramuros, Rizal Shrine sa Calamba, at ang koleksiyon sa Dapitan—kung saan makikita ang mga personal na gamit at ilang orihinal na dokumento. Pangalawa, marami ring materyales ang nasa mga koleksyon sa ibang bansa: mga aklatan at archives sa Spain at Alemanya (dahil nanirahan at nag-aral siya roon), pati na rin sa ilang pribadong koleksyon at mga unibersidad. Kapag naghahanap ka ng partikular na dokumento, magandang mag-check muna sa online catalog ng mga institusyong nabanggit o mag-inquire sa kanilang mga reading rooms. Lagi akong nasisiyahan na malaman na kahit kalat-kalat ang mga piraso ng kasaysayan, may sistema naman para mahanap at mapag-aralan ang mga orihinal.

Astig isipin na napakaraming alamat ang umiikot kay José Rizal — parang siya ang superhero ng kasaysayan na pinalaki ng textbooks! Isa sa pinaka-persistenteng maling haka-haka ay ang ideya na siya lang ang nagligtas o nagpausbong ng rebolusyon. Totoo na ang mga nobela niyang 'Noli Me Tángere' at 'El Filibusterismo' ay nagpapainit ng damdamin laban sa kolonyal na abuso, pero hindi siya ang lider-militar o ang nagtatag ng Katipunan. Madalas itong gawing simple: Rizal = rebolusyon, tapos lahat ng iba pang kontribusyon at mga lider ay nai-ignore. Isa pa, umiikot ang kuwento na siya raw ay ganap na atheist o ganap na kontra-simbahan. Magulo ang pananampalataya ni Rizal at kritikal siya sa katiwalian ng institusyon, pero mayroon siyang mga espiritwal na pananaw at mas kumplikado ang relasyon niya sa relihiyon kaysa sa isang label na simpleng 'atheist'. At huwag nating kalimutan ang kontrobersya ng sinasabing recantation — maraming historyador ang nagsasabing malabong tunay ang dokumentong iyon, kaya delikado ang agad-agad na paghatol.

Nakakaintriga talaga kung paano hinahati ng mga iskolar ang buhay ni José Rizal — parang sinusubukan nilang ayusin ang kanyang dami ng ginagawa sa mga malinaw na kabanata. Karaniwan kong nakikita ang tatlong pangunahing yugto: ang Formative o kabataan at edukasyon (1861–1882), ang European/Propaganda period (1882–1892), at ang Exile/Final period (1892–1896). Sa unang bahagi nakita ko ang bata mula Calamba na punong-puno ng kuryusidad: ang pag-aaral sa Ateneo at UST, ang pagkakaroon ng interes sa sining at agham, pati na rin ang paghubog ng kanyang mga unang paninindigan. Sumunod ang kanyang dekadang Europa kung saan naging mas politikal at intelektwal siya — dito isinulat niya ang 'Noli Me Tangere' at 'El Filibusterismo', nakilahok sa kilusang Propaganda kasama ang mga ilustrado, at nagtrabaho bilang doktor't ekolohista sa isip. Personal kong naisip noon na dito lumitaw ang Rizal na may malay sa pambansang isyu, ngunit nanatiling naniniwala sa reporma kaysa rebolusyon. Panghuli, ang kanyang panahon sa Dapitan (exile) at ang pagbabalik sa Maynila ay nagpapakita ng praktikal na bahagi ng buhay niya: pagtuturo, proyektong panlipunan, at ang huling pagharap sa kolonyal na hustisya hanggang sa kanyang pagbitay. Para sa akin, ang paghahati ng mga iskolar ay tumutulong intindihin ang pagbabago ng kanyang mga layunin at taktika sa paglipas ng panahon.

Aba, natutuwa akong isipin kung paano nga ba nagmistulang limpyo ang salamin ng lipunan sa pamamagitan ng panulat ni Rizal. Sa unang tingin, ang papel ng mga nobela ni Rizal — lalo na ang 'Noli Me Tangere' at 'El Filibusterismo' — ay parang malaking batong pinatalsik sa madilim na tubig: kumalat ang mga alon ng kamalayan. Nagbigay siya ng mga mukha at pangalan sa mga hinaing ng masa; hindi lang istatistika o politika ang lumitaw, kundi mga buhay, pag-ibig, takot, at pag-asa. Nabasa ng mga kababayan natin ang pang-aapi, katiwalian, at kalungkutan sa isang pormat na madaling damahin at pag-usapan. Bilang mambabasa, ramdam ko kung paano ang nobela ang naging tulay mula sa personal na damdamin tungo sa kolektibong pagkilos. Hindi lang historical document ang mga ito — mga masterclass din sa pagkukuwento na nag-ambag sa pagbuo ng pambansang identidad. Hanggang ngayon, kapag kinausap ko ang mga kasama ko tungkol sa kasaysayan, madalas ko silang hihikayatin munang basahin ang mga nobelang iyon para maramdaman ang sanhi at hindi lang intindihin ang epekto.