นักแปลควรแปลวรรณคดี มุขปาฐะ ให้คงมุกและความหมายอย่างไร?

มุมมองที่สองผมจะสั้นและเน้นปฏิบัติ: แยกประเภทมุกก่อนวิเคราะห์ — เสียง, ความหมาย, อ้างอิงวัฒนธรรม, หรือล้อเลียนโครงสร้างภาษา จากนั้นเลือกกลยุทธ์ที่เหมาะสม เช่น หามุกเทียบเท่าในภาษาไทย ถ้าทำได้ให้รักษาผลกระทบแบบเดียวกันมากกว่าเก็บคำว่าเดิมไว้เป๊ะๆ หากมุกพึ่งบริบทวัฒนธรรมให้พิจารณาแทนที่ด้วยอ้างอิงท้องถิ่นหรือใส่โน้ตสั้น ๆ เพื่อไม่ทำลายจังหวะการอ่าน เทคนิคอื่นที่ใช้ง่ายคือเปลี่ยนจังหวะประโยคหรือใช้คำวลีที่มีการเล่นเสียงในภาษาไทยแทนการแปลตรงตัว ทดสอบกับคนไทยสองสามคนก่อนส่งตีพิมพ์จะช่วยจับความตลกได้ดีขึ้น เสร็จแล้วปล่อยให้มุกทำงานเอง — บางมุกต้องการอธิบาย บางมุกต้องการถูกปล่อยให้ขำแบบไม่อธิบาย การเลือกถูกจังหวะนี่แหละคือหัวใจของงานแปลมุกในวรรณคดี เช่นเดียวกับการแปลมุกใน 'Harry Potter' ที่บางคำเป็นการเล่นคำแบบเฉพาะตัว ฝืนแปลตรงจะทำให้มุกหายไป แทนที่จะหาเทียบเท่าในภาษาไทยแล้วทิ้งความหมายดั้งเดิมไว้ในโน้ตถ้าจำเป็น การตัดสินใจแบบนี้ทำให้ผู้อ่านทั้งขำและไม่สูญเสียแก่นของเรื่องไป

มุกตลกที่ซ่อนอยู่ในคำพูดมักเป็นดาบสองคมเมื่อย้ายไปยังภาษาอื่น — ต้องตัดสินใจว่าจะรักษารูปลักษณ์ หรือตั้งใจรักษาจังหวะและผลกระทบของมุกไว้ให้ผู้อ่านเป้าหมาย ในฐานะคนที่แปลงานวรรณกรรมมาไม่น้อย ผมมองว่าหลักการสำคัญคือการวิเคราะห์กลไกของมุกก่อน: มุกนี้พึ่งเสียง พึ่งความหมาย พึ่งบริบทวัฒนธรรมหรือพึ่งการเล่นคำแบบสองชั้นกันแน่

ถ้าหลักมุกอยู่ที่เสียงหรือจังหวะ เช่น ในบางฉากของ 'Alice in Wonderland' ที่ใช้คำประหลาดและเล่นจังหวะภาษา วิธีจัดการของผมมักเป็นการประดิษฐ์คำทดแทนที่ให้ความรู้สึกเดียวกันในภาษาเป้าหมาย มากกว่าจะยึดติดกับคำแปลตรงตัว เพราะถ้าคงคำเดิมไว้ ผู้อ่านจะเสียอรรถรสจากการขาดความขบขันที่เกิดจากเสียงหรือสัมผัส นอกจากนี้ การรักษา 'น้ำเสียง' ของตัวละครก็สำคัญ — ถ้าตัวละครคนนั้นมักเล่นคำห้วน ๆ หรือพูดจาเฉพาะกลุ่ม การแปลก็ต้องสะท้อนท่าทีเช่นเดียวกัน ไม่ใช่แค่ถ่ายทอดสาระเท่านั้น

อีกวิธีที่ผมใช้บ่อยคือการเลือกระหว่าง ‘domestication’ กับ ‘foreignization’ — แปลเป็นมุกที่คุ้นเคยกับผู้อ่านหรือเก็บความแปลกไว้และให้โน้ตอธิบาย เหตุผลที่เลือกต่างกันขึ้นกับบทบาทของมุกในเรื่อง: ถ้ามุกเป็นเส้นปมเล็ก ๆ ที่ไม่สำคัญต่อพล็อต การเปลี่ยนเป็นมุกท้องถิ่นอาจช่วยให้ผู้อ่านขำได้จริง แต่ถ้ามุกเชื่อมโยงกับธีมหลักหรือสัญลักษณ์ของเรื่อง การใส่คำอธิบายสั้น ๆ หรือคงคำและให้หมายเหตุท้ายบทอาจเป็นทางเลือกที่ดีกว่า สุดท้ายแล้วการตัดสินใจต้องอิงกับการรักษาจังหวะการอ่านและความเคารพต่อเจตนาผู้เขียน — ถ้ามุกต้นฉบับเล่นกับปฏิสัมพันธ์ทางสังคมหรือประวัติศาสตร์ เราไม่ควรทิ้งมันทิ้งไปโดยไม่ให้ผู้อ่านเข้าใจความหมายที่ซ่อนอยู่

การแปลมุกจึงเป็นงานที่ผสมทั้งเทคนิคและความรู้สึกส่วนตัวของผู้แปล — บางครั้งผมยอมเสียความตรงไปเพื่อแลกกับเสียงหัวเราะที่เกิดขึ้นจริงในภาษาไทย และบางครั้งผมเก็บคำต้นฉบับไว้พร้อมจิบคำอธิบายเบา ๆ เพื่อให้ความซับซ้อนของมุกยังอยู่ครบ การได้เห็นผู้อ่านหัวเราะหรือหยุดคิดเพราะมุกที่แปลมาดี คือความพึงพอใจเล็ก ๆ ที่ทำให้การตัดสินใจเหล่านี้มีคุณค่า