พลตรีหลวงวิจิตรวาทการ สไตล์การเขียนมีอิทธิพลต่อวงการอย่างไร

ความทรงจำของผมเกี่ยวกับเสียงระนาดเอกยังชัดเจนเสมอเมื่อพูดถึงวิธีการแต่งเพลงของหลวงประดิษฐไพเราะ ท่วงทำนองหลักที่ท่านแต่งมักเริ่มจากการเคาะหรือดีดบน 'ระนาดเอก' เป็นเครื่องมือที่ทำให้ท่านได้ลองจังหวะ เมโลดี้ และการประสานเสียงแบบไทยอย่างเป็นธรรมชาติ ผมเคยอ่านเรื่องราวและได้ยินเล่าจากผู้รู้รุ่นก่อนว่าท่านจะนั่งหน้าระนาด ปรับจังหวะ ลองโน้ตซ้ำๆ จนได้เส้นเมโลดี้หลัก แล้วจึงขยายออกเป็นองค์ประกอบอื่นๆ ของวงปี่พาทย์ การใช้ระนาดเอกช่วยให้เมโลดี้มีความชัดเจนและไพเราะแบบที่เข้ากับสเกลไทย มุมมองของคนที่เล่นเครื่องดนตรีไทยให้ความรู้สึกว่าวิธีนี้ไม่ใช่แค่เรื่องความถนัดส่วนตัว แต่เป็นวิธีที่ทำให้ท่วงทำนองเข้ากับโครงสร้างของวงได้ง่ายเมื่อต้องเรียบเรียงให้เครื่องดนตรีชิ้นอื่นตาม ดังนั้นเมื่อพูดว่าเครื่องดนตรีที่ท่านใช้ในการแต่งเมโลดี้หลัก ก็มักหมายถึง 'ระนาดเอก' เป็นเครื่องมือแรกๆ ที่ท่านพึ่งพา จบด้วยภาพของท่านนั่งแย้มเสียงระนาดแล้วร้อยเรียงเมโลดี้ออกมาอย่างละเอียด — ภาพแบบนั้นยังทำให้ผมยิ้มได้ทุกครั้ง

เสียงระนาดที่แผ่วเบาแต่ทรงพลังชวนให้ฉันตามรอยประวัติของหลวงประดิษฐไพเราะจนอยากเล่าให้เพื่อนฟัง ชื่อของเขาเป็นเหมือนตราประทับของดนตรีไทยแบบดั้งเดิม—คนที่คุมเครื่องระนาดและวงปี่พาทย์ได้อย่างมีรสนิยมและความคิดสร้างสรรค์สูงสุด เขาเป็นครูสอนดนตรีที่ไม่ยึดติดกับแบบเดิมเสมอไป แต่กล้าปรับจังหวะ ลายเมโลดี้ และการประสานเสียงให้เข้ากับบริบทสังคมที่เปลี่ยนไป หลายเพลงที่ยังคงบรรเลงในพิธีการสำคัญของไทยล้วนได้รับอิทธิพลหรือผ่านการแปลงจากฝีมือของเขา ตัวฉันเองชอบนึกถึงบทบาทของเขาในฐานะสะพานเชื่อมระหว่างยุคเก่าและยุคใหม่—ไม่ใช่เพียงแค่คนทำให้ดนตรีอยู่รอด แต่เป็นคนที่ทำให้ดนตรีเหล่านั้นมีชีวิตขึ้นมาอีกครั้งโดยคงแก่นไว้ เขาสอนลูกศิษย์อย่างเข้มข้น ส่งต่อเทคนิคละเอียดอ่อน และสร้างมาตรฐานการฝึกที่กลายเป็นแบบอย่างต่อมาหลายรุ่น ผลงานและวิธีสอนของเขาจึงไม่ใช่แค่เสียงที่ผ่านหูเราไป แต่เป็นแรงกระเพื่อมที่ยังสะท้อนในครูและนักดนตรีไทยรุ่นหลังๆ เสมอ

เราโตมากับเสียงระนาดและซอที่มักจะมีชื่อของหลวงประดิษฐไพเราะลอยมาในบทเรียนดนตรีพื้นบ้านของโรงเรียน วิถีการยกย่องเขาไม่ได้จำกัดแค่รางวัลเชิงการแข่งขัน แต่มักเป็นการยกย่องเชิงเกียรติยศจากราชสำนักและหน่วยงานวัฒนธรรมของชาติ หลวงประดิษฐไพเราะได้รับการแต่งตั้งและมอบยศตำแหน่งทางราชการดนตรี รวมถึงการได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ซึ่งเป็นสัญลักษณ์ของการยอมรับจากสถาบันสูงสุดของบ้านเรา ตลอดชีวิตงานเขาได้รับเชิญให้สอนและแสดงในงานราชพิธีหลายครั้ง ทำให้ชื่อของเขาผูกติดกับมาตรฐานของดนตรีไทยแบบประเพณี พอเขาจากไป การยกย่องก็กลายเป็นรางวัลในเชิงอนุรักษ์มากขึ้น เช่นการจัดการรำลึก การเปิดนิทรรศการ และการบรรจุผลงานของเขาเข้าไว้ในหลักสูตรการเรียนดนตรี ท้ายสุดแล้วรางวัลที่ชัดเจนที่สุดสำหรับคนอย่างเขาคือการที่ผลงานยังถูกเล่น ถูกศึกษา และยังคงเป็นมาตรฐานให้คนรุ่นหลังได้เรียนรู้

บอกตามตรง หนังสือชีวประวัติที่พาเราเข้าไปใกล้ตัวหลวงประดิษฐไพเราะมากที่สุดคือฉบับที่จัดพิมพ์โดยหน่วยงานราชการหรือสถาบันวิชาการ เพราะมักรวบรวมเอกสารต้นฉบับ ภาพถ่าย และบันทึกเสียงที่ตรวจสอบได้ครบถ้วน ผมชอบเล่มแบบที่มีการเรียบเรียงแบบเป็นทางการของหอสมุดหรือกรมศิลปากร เหตุผลคือข้อมูลไม่สะเปะสะปะ มีบริบททางประวัติศาสตร์และตารางเวลาเหตุการณ์ที่ชัดเจน เหมาะทั้งกับคนเพิ่งอยากรู้และคนที่ต้องการข้อมูลเชิงลึก เช่น รายการผลงานที่จัดทำเป็นระบบ การอ้างอิงถึงเอกสารต้นฉบับ และภาพประกอบที่ช่วยให้เห็นเครื่องดนตรี เสื้อผ้า หรือบรรยากาศในสมัยนั้น ส่วนตัวแล้วเมื่ออ่านเล่มประเภทนี้จะรู้สึกว่าได้ยืนอยู่ข้างหลังศิลปินคนนั้น มองเห็นทั้งความตั้งใจและบริบทของยุคสมัย ซึ่งช่วยให้เข้าใจเพลงที่เขาแต่งมากขึ้น เหมาะสำหรับใครที่อยากเอาข้อมูลไปอ้างอิง หรือตั้งใจศึกษาอย่างจริงจัง

ในมุมมองของแฟนหนังคนหนึ่งที่ตามงานของเขามาตั้งแต่เรื่องแรก ความโดดเด่นของสไตล์การกำกับของนวพล ธำรงรัตนฤทธิ์อยู่ที่การจับจังหวะชีวิตประจำวันที่ดูธรรมดาให้กลายเป็นสิ่งที่น่าจับตามองและคิดต่อ ผมชอบที่เขาไม่พยายามยัดความหมายหรือความอลังการใส่ฉาก แต่เลือกใช้มุมมองใกล้ตัว ใช้ภาพนิ่งและช็อตยาวสลับกับการตัดต่อที่รังสรรค์จังหวะให้เกิดอารมณ์เฉพาะตัว ตัวอย่างเช่นในภาพยนตร์อย่าง 'Mary Is Happy, Mary Is Happy' จะเห็นการนำเอาวัฒนธรรมดิจิทัลมาผสมผสานกับการเล่าเรื่องแบบทดลอง ทำให้เรื่องราวดูสดใหม่และไม่เหมือนใคร สไตล์ของนวพลมักจะมีโทนที่เป็นมิตรแต่แฝงด้วยความเศร้าเล็ก ๆ เขาเข้าถึงเรื่องราวเกี่ยวกับคนทั่วไป — คนทำงาน นักเรียน คนเมือง — ด้วยความเห็นอกเห็นใจแบบที่ไม่ต้องตะโกน ไม่เพียงแต่จะพูดถึงประเด็นสังคมสมัยใหม่เท่านั้น แต่ยังแสดงให้เห็นความเปราะบางภายในผ่านบทสนทนาที่ดูเป็นธรรมชาติและการแสดงที่ไม่โอเวอร์ แอ็คติ้งแบบไม่ปรุงแต่งนี้ช่วยให้ผู้ชมรู้สึกว่าตัวละครเป็นคนที่เราอาจเจอจริง ๆ ในชีวิตประจำวัน งานอย่าง 'Heart Attack' หรือในชื่อไทยที่บางคนรู้จักว่า 'ฟรีแลนซ์..ห้ามป่วย ห้ามพัก ห้ามรักหมอ' และ 'Happy Old Year' สะท้อนถึงความเหนื่อยล้า ความอยากเริ่มต้นใหม่ และการจัดการความทรงจำผ่านภาพที่เรียบง่ายแต่คม สิ่งที่ทำให้เขาน่าสนใจอีกอย่างคือการเล่นกับรูปแบบและเครื่องมือสื่อสารสมัยใหม่ บ่อยครั้งจะมีการใช้ข้อความบนหน้าจอ โพสต์โซเชียล หรือรูปแบบการสื่อสารที่ไม่ใช่บทสนทนาแบบเดิม ๆ มาช่วยเล่าเรื่อง ซึ่งทำให้ภาพยนตร์ของเขาดูร่วมสมัยและเชื่อมโยงกับผู้ชมรุ่นใหม่ได้ง่าย นอกจากนี้การเลือกใช้เสียงรอบข้างและเพลงประกอบที่ไม่ฉาบฉวย ช่วยสะกิดอารมณ์ในช่วงที่เหมาะสม ทำให้ฉากธรรมดากลายเป็นสิ่งที่ตราตรึงใจโดยไม่ต้องใช้องค์ประกอบยิ่งใหญ่ เมื่อคิดถึงงานของนวพล ผมมักรู้สึกว่ามันเป็นการชวนคุยมากกว่าการสอนหรือคำตัดสิน เขาให้พื้นที่แก่ผู้ชมในการตีความและเชื่อมโยงกับประสบการณ์ของตัวเอง เทคนิคและโทนที่เขาใช้ทำให้ภาพยนตร์ของเขาอบอุ่นแต่แฝงด้วยความคิด การดูงานของนวพลจึงเหมือนการนั่งคุยกับเพื่อนที่เล่าเรื่องชีวิตตรง ๆ แต่มีมุมมองที่ทำให้เราเห็นรายละเอียดใหม่ ๆ อยู่เสมอ — นั่นคือเหตุผลที่ผมยังติดตามและรู้สึกตื่นเต้นทุกครั้งที่มีผลงานใหม่ออกมา

ตอนทศกัณฐ์ถวายพลเป็นหนึ่งในฉากสำคัญของ 'รามเกียรติ์' ที่แสดงถึงความยิ่งใหญ่และความเตรียมพร้อมของฝ่ายยักษ์ก่อนสงคราม ทศกัณฐ์ในฐานะกษัตริย์ของกรุงลงกาสั่งให้เหล่ายักษ์มารวมพลเพื่อเตรียมรับมือกับพระรามและกองทัพวานร ภาพที่เห็นคือความอลังการของเหล่ายักษ์แต่ละตนที่มีพลังและความสามารถแตกต่างกันออกไป บางตนมีฤทธิ์สามารถแปลงกายได้ บางตนมีอาวุธวิเศษที่พร้อมจะใช้ในสงคราม สิ่งที่ทำให้ฉากนี้น่าประทับใจคือรายละเอียดของการถวายพลแต่ละขั้นตอน ทศกัณฐ์ตรวจดูความพร้อมของทหารทุกส่วนอย่างละเอียด ตั้งแต่กองทัพยักษ์ที่แข็งแกร่งไปจนถึงยุทธภัณฑ์ต่างๆ ฉากนี้ยังสะท้อนถึงความเป็นผู้นำของทศกัณฐ์ที่สามารถควบคุมบัญชากองทัพยักษ์อันน่าเกรงขามได้อย่างมีประสิทธิภาพ แม้จะรู้ว่าตนกำลังจะเผชิญกับศัตรูที่แข็งแกร่งอย่างพระราม

ฉากหนึ่งที่ติดตาจริง ๆ ของเขาเป็นตัวอย่างชัดเจนของการเล่นกับเวลาและพื้นที่แบบเรียบง่ายแต่ทรงพลัง ผมชอบวิธีที่นวพลเลือกใช้ช็อตยาวและมุมกล้องนิ่งเป็นฐาน แล้วปล่อยให้การเคลื่อนไหวของตัวละครกับรายละเอียดในฉากเล่าเรื่องเอง แทนที่จะตัดสลับบ่อย ๆ เขาให้อากาศกับจังหวะของความเงียบและการรอคอย ซึ่งทำให้ผู้ชมเริ่มอ่านความสัมพันธ์จากการแบ่งวางตำแหน่งของคนในเฟรมมากกว่าบทพูด นอกจากนั้นยังมักใช้เสียงประกอบธรรมชาติแบบเบลนด์เข้ากับภาพ เช่น เสียงรถ เสียงประตู ติ๊ก ๆ ของนาฬิกา ทำให้ความรู้สึกใกล้ชิดและอึดอัดไปพร้อมกัน ใน 'Mary Is Happy, Mary Is Happy' เทคนิคพวกนี้โดดเด่นตรงที่การจัดองค์ประกอบแบบเป็นตารางข้อมูล — ข้อความบรรยายต่าง ๆ ถูกวางเป็นจังหวะของภาพและตัดต่อ ทำให้ฉากเรียบ ๆ กลายเป็นภาพจำได้ง่าย เป็นการเล่นกับเสน่ห์ของความธรรมดาจนกลายเป็นสัญญะที่คนจำได้จริง ๆ

แปลกดีที่ตัวละครโบราณอย่างพล นิกร กิมหงวนยังถูกดัดแปลงซ้ำแล้วซ้ำเล่าในวงการภาพยนตร์ไทย ฉันโตมากับเวอร์ชันภาพยนตร์ที่ใช้ชื่อตรง ๆ ว่า 'สามเกลอ' ซึ่งเอาบทสนุก ๆ ของนิยายมาตัดต่อให้เข้ากับจังหวะหนังตลกยุคเก่า ฉากบู๊เบา ๆ การพูดคุยพาโรดีกับตัวละครรอง ๆ ถูกขยายให้กลายเป็นมุกบนจอ ทำให้คนรุ่นใหม่ที่ไม่เคยอ่านต้นฉบับได้รู้จักตัวละครผ่านหน้าจอใหญ่ ความฉลาดของการดัดแปลงในแง่นี้คือการเลือกโทนให้เหมาะกับผู้ชมสมัยนั้น ฉันเห็นการลดทอนฉากสืบสวนเชิงวิเคราะห์ลง เพื่อแลกกับจังหวะตลกและเหตุการณ์ตื่นเต้นที่รวดเร็วกว่า ผลลัพธ์คือหนังที่เป็นสื่อกลางพาให้คนรักนิยายเก่ากลับไปคิดถึงบทเดิม ในขณะเดียวกันก็เปิดประตูให้คนที่ชอบหนังคอเมดี้เข้ามาเป็นแฟนด้วย ท้ายที่สุดฉันรู้สึกว่างานดัดแปลงแบบนี้ไม่จำเป็นต้องซ้ำรอยตัวหนังสือเป๊ะ ๆ เสมอไป แค่รักษาแก่นของตัวละครและบรรยากาศสังคมยุคนั้นไว้ได้ ผู้ชมหลายคนก็ยังรู้สึกเชื่อมโยงกับความเป็นไทยแบบเก่า ๆ ผ่านชื่อ 'สามเกลอ' บนป้ายโรงหนัง — นั่นแหละคือเสน่ห์ที่ทำให้ผลงานทั้งหลายยังถูกหยิบมาสร้างใหม่ได้เสมอ