สำนักข่าวกรองแห่งชาติ ให้ความร่วมมือข่าวกรองกับต่างประเทศอย่างไร?

บทบาทหลักของหน่วยข่าวกรองแห่งชาตินั้นกว้างกว่าที่หนังสายลับมักจะนำเสนอมากนัก ผมมองว่าหน้าที่สำคัญที่สุดคือการรวบรวม วิเคราะห์ และแปลงข้อมูลดิบให้กลายเป็นภาพรวมเชิงยุทธศาสตร์ที่ฝ่ายบริหารใช้ตัดสินใจได้ เมื่อรัฐบาลต้องเผชิญกับภัยคุกคามข้ามพรมแดนหรือความเสี่ยงภายใน หน่วยข่าวกรองจะเป็นคนที่คอยสังเกตร่องรอย สังเคราะห์แนวโน้ม และเตือนภัยล่วงหน้า อีกบทบาทหนึ่งที่ควรให้ความสำคัญคือการป้องกันการจารกรรมทางเศรษฐกิจ การหลบหลีกข้อมูลทางเทคโนโลยี และการคุ้มครองทรัพย์สินทางปัญญาของชาติ ผมเองเคยคิดถึงสถานการณ์ที่บริษัทเทคโนโลยีถูกโจมตีทางไซเบอร์แล้วข้อมูลเชิงกลยุทธ์รั่วไหล—งานของหน่วยข่าวกรองคือการหาแหล่งที่มา ประเมินผลกระทบ และแนะนำมาตรการลดความเสียหาย นอกจากนี้ หน่วยข่าวกรองยังทำงานร่วมกับพันธมิตรระหว่างประเทศเพื่อแลกเปลี่ยนข้อมูลที่เป็นประโยชน์ เห็นภาพรวมในมิติที่ลึกขึ้นและคาดการณ์เหตุการณ์ใหญ่ได้ดีขึ้น ซึ่งทั้งหมดนี้สะท้อนการทำงานที่ผสมผสานระหว่างการเก็บข้อมูลเชิงลึกและการวิเคราะห์เชิงนโยบาย

แยกหน้าที่ของสำนักข่าวกรองแห่งชาติกับหน่วยข่าวกรองอื่น ๆ แล้วมันเหมือนการแยกสายงานระหว่างคนที่ดูภาพรวมกับคนที่ทำงานหน้างานเลย — ในมุมผม ความต่างชัดเจนที่สุดคือระดับภารกิจและขอบเขตการทำงาน。 สำนักข่าวกรองแห่งชาติจะเน้นการรวบรวมและวิเคราะห์ข้อมูลเชิงยุทธศาสตร์เพื่อสนับสนุนนโยบายระดับชาติ เช่น การประเมินภัยคุกคามระยะยาว การประสานเชิงนโยบายกับหน่วยงานต่างประเทศ และการให้คำแนะนำแก่ผู้นำประเทศ ส่วนหน่วยข่าวกรองอื่น ๆ เช่นหน่วยข่าวกรองกองทัพหรือหน่วยข่าวของตำรวจ มักจะเน้นภารกิจเฉพาะเจาะจงและเชิงปฏิบัติการ เช่น งานข่าวกรองทางทหารหรือการสืบสวนภายในประเทศที่ต้องการข้อมูลเชิงปฏิบัติการทันที ฉันมักนึกถึงหน้าที่ของ 'CIA' ที่แม้จะมีบทบาทปฏิบัติการมาก แต่เมื่อเปรียบกับหน่วยระดับชาติของบางประเทศก็ยังต้องทำงานร่วมกับศูนย์กลางข้อมูลแห่งชาติเพื่อให้ภาพรวมสมบูรณ์。 อีกประเด็นสำคัญคือการกำกับดูแลและกรอบกฎหมาย — สำนักข่าวกรองแห่งชาติมักถูกวางบทบาทภายใต้กฎหมายและการกำกับดูแลระดับชาติที่เข้มข้น เพื่อถ่วงดุลระหว่างความมั่นคงกับสิทธิเสรีภาพ นี่คือเหตุผลที่ผมคิดว่าการแบ่งบทบาทชัดเจนช่วยให้ระบบข่าวกรองทั้งประเทศทำงานได้มีประสิทธิภาพขึ้น

บอกตรงๆ ว่าช่วงเวลาที่ฉันสนใจเรื่องการจัดการข่าวกรอง รู้สึกว่าภาพรวมมันไม่ซับซ้อนอย่างที่คนภายนอกคิด แต่มีชั้นการควบคุมหลายชั้นซ้อนกันอยู่ ในทางปฏิบัติ สำนักข่าวกรองแห่งชาติอยู่ภายใต้สำนักงานของนายกรัฐมนตรี การจัดสรรงบประมาณหลักมาจากงบประมาณแผ่นดิน ซึ่งรัฐบาลเสนอเข้าที่ประชุมสภาเพื่อพิจารณาและอนุมัติเป็นรายปี งานกำกับดูแลหลักๆ เกิดขึ้นจากฝั่งผู้บริหารระดับสูง—นายกรัฐมนตรีและคณะรัฐมนตรี—ซึ่งมีอำนาจกำหนดนโยบายและกรอบการทำงาน นอกจากนั้นยังมีหน่วยงานที่คอยตรวจสอบการใช้จ่าย เช่น สำนักงานตรวจเงินแผ่นดิน ที่เข้ามาตรวจสอบด้านการเงิน และคณะกรรมาธิการในสภาผู้แทนราษฎรที่เกี่ยวกับงบประมาณหรือความมั่นคงที่สามารถตั้งคำถามหรือเรียกตัวแทนหน่วยงานมาให้ข้อมูลได้ พูดแบบไม่ปิดบัง ความลับและข้อจำกัดด้านความโปร่งใสนั้นทำให้การตรวจสอบของประชาชนเป็นไปได้ยากกว่าองค์กรราชการอื่น แต่โครงสร้างพื้นฐานของการกำกับดูแลยังคงเป็นระบบราชการปกติ: งบประมาณจากรัฐ ผ่านการอนุมัติของสภา และการดูแลจากผู้บริหารระดับสูงพร้อมหน่วยตรวจสอบอิสระ

การสมัครงานกับสำนักข่าวกรองแห่งชาติไม่ใช่เรื่องปกติธรรมดา เป็นกระบวนการที่ผมมองว่าเข้มงวดและมีหลายชั้นซ้อนกันเหมือนพล็อตใน 'Psycho-Pass' ซึ่งต้องเตรียมตัวทั้งด้านความรู้ ทักษะเฉพาะทาง และความพร้อมด้านจริยธรรม การประกาศรับสมัครมักออกทางเว็บไซต์ของหน่วยงานหรือราชการที่เกี่ยวข้อง พร้อมระบุวุฒิการศึกษา (ปริญญาตรีเป็นอย่างต่ำในหลายตำแหน่ง) อายุไม่เกินที่กำหนด และคุณสมบัติพื้นฐานคือสัญชาติไทย ไม่มีประวัติอาชญากรรม และผ่านการตรวจสอบความปลอดภัยขั้นต้น ผมพบว่าแค่เอกสารสมัครยังต้องละเอียด ทั้งประวัติการศึกษา ประวัติการทำงาน และเอกสารยืนยันตัวตนอื่น ๆ หลังจากผ่านคัดเลือกเอกสาร จะมีการทดสอบความรู้ทั่วไป ทดสอบภาษาอังกฤษ หรือภาษาต่างประเทศที่จำเป็น การทดสอบสมรรถภาพจิต และสัมภาษณ์เชิงลึก เรื่องการตรวจสอบประวัติย้อนหลัง (background check) และการตรวจสอบด้านความปลอดภัยถือเป็นหัวใจสำคัญ เพราะคนที่ทำงานด้านข่าวกรองต้องรักษาความลับสูงสุด ผลสุดท้ายคือการฝึกอบรมภายในก่อนจะเริ่มปฏิบัติงานจริง ซึ่งผมคิดว่าเป็นช่วงที่ผู้สมัครจะได้เรียนรู้วัฒนธรรมการทำงานและกรอบจริยธรรมของหน่วยงานอย่างชัดเจน

เราเคยสังเกตว่าการขอข้อมูลจากหน่วยข่าวกรองเป็นเรื่องที่ต้องใช้ทั้งความอดทนและวิธีการที่สุภาพ เพราะข้อมูลส่วนใหญ่ถูกกำหนดให้เป็นความลับตามกฎหมายและข้อบังคับต่าง ๆ ในประเทศ โดยทั่วไปนักข่าวหรือพลเรือนมีช่องทางหลักๆ ที่ทำได้โดยชอบธรรม เช่น การติดต่อแผนกประชาสัมพันธ์หรือโฆษกของหน่วยนั้น ๆ เพื่อขอคำชี้แจงอย่างเป็นทางการ หรือยื่นคำขอข้อมูลตาม 'พระราชบัญญัติข้อมูลข่าวสารของราชการ พ.ศ. 2540' ถ้าเรื่องที่ถามไม่เข้าข่ายข้อยกเว้นด้านความมั่นคง ในหลายครั้งการเขียนคำขอเป็นลายลักษณ์อักษร และระบุประเด็นให้ชัดเจนว่าจะใช้ข้อมูลไปทำอะไร จะช่วยให้คำขอได้รับการพิจารณาเร็วขึ้น แต่ต้องเข้าใจว่าหน่วยข่าวกรองมักมีข้อยกเว้นด้านการไม่เปิดเผยข้อมูลเพื่อความมั่นคง จึงอาจถูกปฏิเสธหรือให้ข้อมูลบางส่วนเท่านั้น หากถูกปฏิเสธ ยังมีช่องทางอุทธรณ์หรือร้องเรียนต่อหน่วยงานกำกับดูแลหรือคณะกรรมการที่เกี่ยวข้อง สไตล์การทำงานของหน่วยข่าวกรองมักคล้ายฉากหนึ่งใน 'Ghost in the Shell' ที่มีการปกป้องข้อมูลละเอียดอ่อนและมีการสื่อสารผ่านช่องทางที่กำหนดไว้ การรู้จักใช้สื่อกลาง เช่น สมาคมสื่อมวลชน หรือนักกฎหมายที่เชี่ยวชาญ จะช่วยเพิ่มน้ำหนักให้คำขอและทำให้ได้คำตอบที่เป็นรูปธรรมมากขึ้น ทั้งนี้ต้องคงความสุภาพ ข้อเท็จจริงชัดเจน และไม่พยายามกดดันเกินเหตุ ถ้าต้องการผลในระยะยาว วิธีการนี้ยังเป็นหนทางที่ยืนยาวและปลอดภัยที่สุด

เริ่มจากการมองภาพรวมในฐานะคนที่ติดตามประวัติศาสตร์การเมืองมาเนิ่นนาน ผมเห็นว่าสำนักข่าวกรองแห่งชาติของไทยมีบทบาทชัดเจนที่สุดในยุคสงครามเย็น เมื่อต่อสู้กับภัยคอมมิวนิสต์ในประเทศและภูมิภาค หน้าที่หลักคือการรวบรวมข้อมูล วิเคราะห์แนวร่วมฝ่ายซ้าย และสนับสนุนการตัดสินใจเชิงนโยบายของรัฐบาล เรื่องนี้นำไปสู่การติดตามกลุ่มนักศึกษา กลุ่มแรงงาน และการเฝ้าระวังเครือข่ายที่ถูกมองว่าเป็นภัยต่อรัฐ ซึ่งบางครั้งนำมาซึ่งการปะทะทางความคิดและข้อจำกัดสิทธิเสรีภาพที่เป็นประเด็นสาธารณะ ในมุมที่ต่างออกไป งานข่าวกรองช่วงนั้นยังเกี่ยวพันกับการประสานงานกับหน่วยงานต่างประเทศเพื่อแลกเปลี่ยนข้อมูล โดยเฉพาะด้านการฝึก เทคโนโลยี และการปฏิบัติการร่วม เรื่องราวเหล่านี้ไม่ได้เป็นแค่หน้าที่ทางเทคนิค แต่มีผลกระทบยาวนานต่อโครงสร้างทางการเมืองของประเทศ ทั้งในด้านความมั่นคงและการเมืองภายใน การเล่าเรื่องยุคสมัยนี้จึงผสมผสานทั้งการเฝ้าระวัง ภัยคุกคามจริง และข้อถกเถียงด้านจริยธรรม ทำให้ยังเป็นหัวข้อที่นักประวัติศาสตร์และสาธารณะพูดถึงไม่หยุดท้ายแบบของผมเองยังคงคิดว่าการศึกษาอดีตช่วยให้เราเข้าใจขอบเขตอำนาจข่าวกรองได้ดีขึ้น

ในมุมมองของคนที่ติดตามข่าวสารด้านความมั่นคงไซเบอร์มานาน บทบาทของสำนักข่าวกรองแห่งชาติไม่ได้หยุดอยู่แค่การสอดส่องข้อมูลเท่านั้น แต่ยังเป็นศูนย์กลางเชื่อมโยงข้อมูลจากหลายหน่วยงานเพื่อสร้างภาพรวมภัยคุกคามระดับชาติ ฉันมองว่าสิ่งที่ทำให้หน่วยงานอย่างนี้มีคุณค่าคือการรวบรวมสัญญาณเตือนล่วงหน้า วิเคราะห์พฤติกรรมกลุ่มผู้โจมตี และส่งต่อข้อมูลเชิงปฏิบัติการให้หน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ทั้งหน่วยงานภาครัฐและเอกชนที่ดูแลโครงสร้างพื้นฐานสำคัญ เช่น ระบบไฟฟ้า สาธารณสุข และเครือข่ายโทรคมนาคม การเตรียมความพร้อมเชิงนโยบายและการซ้อมตอบโต้เหตุการณ์ (tabletop exercise) ก็เป็นอีกหน้าที่สำคัญที่ช่วยให้ประเทศไม่ตื่นตระหนกเมื่อเกิดเหตุจริง โดยส่วนตัวฉันเห็นว่าหน้าที่เชิงรุกของสำนักข่าวกรองคือการให้คำแนะนำเชิงเทคนิคกับผู้บริหารระดับสูงเพื่อกำหนดมาตรการป้องกันและลงทุนด้านความมั่นคงไซเบอร์อย่างเหมาะสม เมื่อรวมกับการประสานงานกับพันธมิตรระหว่างประเทศ ก็ยิ่งทำให้การตอบสนองต่อเหตุการณ์มีประสิทธิภาพมากขึ้น นี่คือสิ่งที่ทำให้ระบบนิเวศไซเบอร์ในประเทศมีความยืดหยุ่นมากขึ้นในระยะยาว

มีขั้นตอนเบื้องหลังที่คนทั่วไปไม่ค่อยรู้กันเกี่ยวกับการตรวจสอบข่าวปลอมบนโซเชียลเลย และกระบวนการนั้นไม่ได้เป็นเรื่องเวทมนตร์เพียงอย่างเดียว ผมมองว่างานนี้เหมือนการทำคดีข่าวสาร: เริ่มจากการคัดกรองด้วยระบบอัตโนมัติที่มองหาลักษณะการแพร่กระจายผิดปกติ เช่น กระโดดไปในกลุ่มต่าง ๆ อย่างรวดเร็ว หรือมีบัญชีที่เพิ่งสร้างขึ้นจำนวนมากคอยส่งซ้ำ จากนั้นทีมวิเคราะห์จะหยิบกรณีที่น่าสงสัยมาทำงานเชิงลึก โดยใช้เครื่องมือค้นภาพย้อนกลับอย่าง 'TinEye' ตรวจสอบเมตาดาต้าของไฟล์ (EXIF) เพื่อดูว่าภาพถูกตัดต่อหรือมาจากที่อื่น รวมถึงการตรวจสอบพิกัดและเวลาที่โพสต์กับเหตุการณ์จริง เมื่อได้หลักฐานเชิงเทคนิคแล้ว ผมเคยเห็นการประสานงานกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้องและแพลตฟอร์มโซเชียลเพื่อขอข้อมูลเพิ่มเติมหรือขอลบโพสต์ที่อันตราย การเผยแพร่ผลการตรวจสอบมักจะทำด้วยภาษาเรียบง่ายเพื่อให้ประชาชนเข้าใจและเรียนรู้ป้องกันตัวเองได้ การทำแบบนี้ช่วยให้ข่าวปลอมถูกหยุดก่อนจะขยายวง แต่ก็ต้องระวังเรื่องความโปร่งใสและสิทธิส่วนบุคคลควบคู่กันไป