แฟนวรรณกรรมควรเริ่มอ่านกลอนนิราศเรื่องใดก่อนเพื่อเข้าถึง?

โคลงโลกนิติเป็นงานโบราณที่สะท้อนวิถีชีวิตและภูมิปัญญาของคนสมัยก่อนผ่านภาษาที่เรียบง่ายแต่ลึกซึ้ง สิ่งที่ทำให้มันแตกต่างคือการใช้ธรรมชาติและสัตว์เป็นตัวแทนสอนมนุษย์ เช่น มดสอนเรื่องความขยัน นกเค้าสอนความอดทน ทำให้เด็กๆเข้าใจง่าย แถมยังมีจังหวะคำที่จำง่ายกว่ากลอนทั่วไป สมัยเด็กๆคุณยายชอบท่องให้ฟังก่อนนอน ตอนนั้นไม่รู้ซึ้ง แต่โตมากลับนึกขึ้นได้บ่อยๆเวลาตัดสินใจอะไรสำคัญ

เพลง 'ขุนแผน เดินกลอน' เป็นเพลงที่แต่งจากวรรณคดีไทยเรื่อง 'ขุนช้างขุนแผน' ซึ่งมักถูกนำมาแสดงในรูปแบบลำตัดหรือเพลงพื้นบ้าน ถ้าอยากฟังเวอร์ชันคลาสสิก ลองหาจากช่อง YouTube อย่าง 'สำนักวัฒนธรรมไทย' หรือ 'หอศิลป์กรุงเทพฯ' ที่เคยจัดแสดงสดไว้ บางครั้งก็มีวงโฟล์คซองนำมาดัดแปลงเป็นแนวร่วมสมัยด้วย แนะนำให้ลองเสิร์ชด้วยคำว่า 'ขุนแผน เดินกลอน cover' จะพบหลายสไตล์ให้เลือกฟัง ส่วนคนชอบเสียงดั้งเดิม แนะนำให้ไปที่งานวัดหรือเทศกาลวัฒนธรรมไทย มักมีนักแสดงลำตัดมาเล่นเป็นประจำ ลองถามป้าๆ ในชุมชนดูก็ได้ พวกท่านอาจมีเทปเก่าเก็บไว้ให้ยืมฟัง

ร้านหนังสือออนไลน์ที่ถูกต้องตามลิขสิทธิ์มักเป็นจุดเริ่มต้นที่ปลอดภัยและน่าเชื่อถือที่สุดสำหรับลิงก์เวอร์ชันแปล เมื่ออยากได้ลิงก์เวอร์ชันแปล ผมมักเริ่มจากเช็กเว็บร้านหนังสือดิจิทัลและสำนักพิมพ์ในไทยที่รับสิทธิ์แปล เช่น เว็บขายอีบุ๊กหรือหน้าโปรโมทของสำนักพิมพ์ที่มักจะมีตัวอย่างบทแปลหรือข้อมูลการจัดจำหน่ายแบบถูกต้อง การซื้อหรือดาวน์โหลดจากช่องทางเหล่านี้ช่วยรับรองคุณภาพการแปลและคำนำที่อธิบายบริบทได้ดี นอกจากร้านค้าแล้ว เว็บไซต์ห้องสมุดดิจิทัลของมหาวิทยาลัยและหอสมุดแห่งชาติก็เป็นแหล่งที่มีการเผยแพร่คำแปลเชิงวิชาการหรือบทแปลที่ผ่านการตรวจสอบ ผมมักจะใช้การค้นด้วยชื่อต้นฉบับบวกคำว่า 'แปล' แล้วกรองผลโดยดูแหล่งที่มาว่าเป็นสำนักพิมพ์หรือสถาบันที่เชื่อถือได้ ข้อดีคือบางเวอร์ชันแปลจะมาพร้อมบทวิจารณ์หรือเชิงอรรถที่ช่วยให้เข้าใจความหมายเชิงลึกมากขึ้น สุดท้าย ผมแนะนำให้ติดตามเพจของนักแปลหรือกลุ่มแปลที่มีชื่อเสียง เพราะบ่อยครั้งพวกเขาจะประกาศลิงก์เผยแพร่อย่างเป็นทางการเมื่อมีการตีพิมพ์ แต่ก็ต้องระวังลิงก์ที่ไม่ถูกต้องตามลิขสิทธิ์และให้ความสำคัญกับการสนับสนุนงานแปลที่ถูกกฎหมายจะดีที่สุด

เสียงกีตาร์โปร่งที่เริ่มบรรเลงพร้อมกับบทกลอนเก่า ๆ มักทำให้ฉันคิดถึงการจับคำให้เป็นเสียงร้องที่ยังคงเก็บจังหวะและสัมผัสเดิมไว้ได้ เมื่อเริ่มลงมือ ฉันมักเลือกวรรคหรือท่อนที่มีอารมณ์ชัดที่สุดก่อน ไม่จำเป็นต้องเอาทุกบรรทัดเข้ามา เพราะ 'กลอนนิราศ' มักยาวและเต็มไปด้วยภาพพจน์ การตัดทอนให้เหลือคีย์ไลน์ 3–4 วรรคที่เป็นหัวใจ ทำให้เพลงไม่รู้สึกยืดยาวเกินไป จากนั้นจะหาเมโลดี้ที่เข้ากับสำเนียงภาษาไทย เช่น ใช้ขั้นเสียงที่ไม่ห่างกันมาก เพื่อให้การอ่านสัมผัสกับจังหวะของคำได้เป็นธรรมชาติ อีกเทคนิคที่ฉันชอบใช้คือสร้างท่อนฮุกหรือท่อนรับซ้ำจากวรรคเด่น แล้วใส่คอร์ดเปลี่ยนอารมณ์เป็นจุดพัก ไม่ต้องกลัวการปรับคำเก่าให้ทันสมัย บางคำอาจเปลี่ยนรูปเล็กน้อยเพื่อไหลลื่นบนเมโลดี้ แต่ยังรักษาความหมายเดิมไว้ การเลือกเครื่องดนตรีมีผลมาก — กีตาร์โปร่งหรือซับเบสเบา ๆ จะให้ความอบอุ่น เหมาะกับเนื้อหาเดินทางและเหงาแบบนิราศ ปิดท้ายด้วยการฝึกสวมคำอ่านเป็นเพลงหลายครั้งจนรู้จังหวะหายใจของบท เมื่อร้องแล้วรู้สึกว่าคำยังคงชัดและไม่ถูกกลืน นั่นแหละคือจุดที่บทกวีกลายเป็นเพลงที่มีชีวิต และยังคงเก็บความงามของ 'กลอนนิราศ' ไว้ได้อย่างลงตัว

การอ่านนิราศทำให้ฉันเห็นความประณีตของฉันทลักษณ์ไทยในมุมที่ทั้งเป็นรูปแบบและอารมณ์ไปพร้อมกัน ฉันมองนิราศในฐานะบทกวีเล่าเรื่องการเดินทาง ซึ่งมักใช้ฉันทลักษณ์ไทยดั้งเดิมเป็นกรอบ เช่น กาพย์ยานี เพลงยาว กลอนแปด หรือโคลง ทั้งนี้จุดเด่นคือการกำหนดจำนวนพยางค์และสัมผัสระหว่างคำอย่างชัดเจน ทำให้จังหวะการอ่านเกิดความไพเราะและวางน้ำหนักคำได้เป๊ะ ยิ่งผู้เขียนเลือกใช้รูปแบบที่ต่างกัน ก็จะได้โทนที่ต่างกัน — กลอนแปดให้ความลื่นไหลเป็นกันเอง กาพย์ยานีให้ความละเมียดละไม ในขณะที่โคลงมักให้ความหนักแน่นและขึงขัง ภาษาที่ใช้ในนิราศมักเป็นภาษาราชาศัพท์หรือถ้อยคำสูงผสมกับสำเนียงท้องถิ่นเมื่อเล่าถึงสถานที่ ทัศนียภาพ หรือความรู้สึกโหยหา การเรียงคำมักเน้นสัมผัสสระ สัมผัสพยัญชนะ และสัมผัสระหว่างวรรค เพื่อสร้างจังหวะซ้ำ ๆ ที่เหมือนโน้ตดนตรี นอกจากนี้นิราศมักเล่าในมุมบุรุษที่หนึ่ง จึงเต็มไปด้วยบทสนทนากับธรรมชาติ อารมณ์คิดถึงบ้านหรือคนรัก ภาพธรรมชาติถูกใช้เป็นกระจกฉายอารมณ์ของผู้เดินทาง สรุปแล้วเมื่อฉันอ่านนิราศ สิ่งที่ประทับใจไม่ใช่แค่เนื้อเรื่องการเดินทาง แต่เป็นการใช้ฉันทลักษณ์และภาษาที่ทำให้ภาพข้างหน้าและความในใจผสานกันจนกลายเป็นบทกวีที่ทั้งเห็นทั้งได้ยินไปพร้อมกัน

การดัดแปลง 'นิราศ' ในเชิงตรงๆ ที่กลายเป็นภาพยนตร์หรือซีรีส์ค่อนข้างหาได้ยาก เพราะรูปแบบของบทกวีประเภทนิราศมักเป็นการเดินทางที่หนักด้วยภาพพจน์และความรู้สึก มากกว่าจะเป็นโครงเรื่องที่มีพล็อตต่อเนื่องชัดเจน จากมุมมองของคนที่ติดตามวรรณคดีไทยมาเยอะ ฉันเคยเจอการนำ 'นิราศ' ไปใช้ในงานศิลปะหลายรูปแบบ เช่น การอ่านบทกวีบรรเลงดนตรีในงานเทศกาล การแทรกบทกวีลงในละครเวที และในสารคดีประวัติศาสตร์วรรณกรรมที่ตัดตอนประโยคสำคัญมาเล่าเป็นภาพประกอบ อย่างไรก็ดี ถามว่ามีภาพยนตร์หรือซีรีส์ที่อ้างชื่อตรงๆ ว่า 'นิราศ' แล้วเล่าแบบครบทั้งคอลเล็กชันของบทกวี คำตอบคือไม่ค่อยมีหรือแทบไม่มี สิ่งที่น่าสนใจคือผู้สร้างมักเลือกหยิบเฉพาะฉากหรือโทนของ 'นิราศ' ไปเป็นแรงบันดาลใจ แทนที่จะดัดแปลงทั้งบท เช่น เอารูปแบบการเดินทาง การเหงาและความคิดถึงมาใส่ในละครย้อนยุคหรือหนังอาร์ต ฉันคิดว่าถ้าใครอยากเห็นความงามของ 'นิราศ' บนจอ ก็น่าจะได้พบในชิ้นงานที่เป็นการผสมระหว่างการแสดงสดกับภาพยนตร์สั้น หรือในสารคดีมากกว่าที่จะเป็นซีรีส์ยาวๆ

พอดีเมื่อเช้าเพิ่งนั่งเขียนกลอนสี่สุภาพเกี่ยวกับแม่ไว้สองบท เพราะใกล้ถึงวันแม่แล้ว อยากลองถ่ายทอดความรู้สึกดีๆ ที่มีต่อท่านผ่านบทกวีแบบไทยๆ บทแรกเขียนถึงความเหนื่อยยากที่แม่อุตส่าห์เลี้ยงดูเรามา 'รักแม่ยิ่งชีพข้าโปรดปราน ดูแลไม่ทอดทิ้งกลางคันยามยาก ลำบากกายากใจไม่บ่นพลัน สละความสุขทุกอย่างเพื่อลูกยา' ส่วนบทสองเป็นเรื่องความทรงจำสมัยเด็ก 'ยามเย็นแม่คอยที่หน้าบ้าน อาหารร้อนรออยู่เต็มสำรับ ฝนตกพรำๆ แม่ไม่เคยหลับ คอยเช็ดตัวอุ่นใจไม่หวั่นไหว' เขียนเสร็จแล้วรู้สึกว่ามันยังไม่ดีพอ แต่อยากให้คนอื่นๆ ลองเขียนดูบ้าง จะได้มีของขวัญใจๆ ให้แม่ในวันสำคัญ

เดินกลอนเป็นเพลงที่สร้างแรงบันดาลใจมาจากวรรณกรรมไทยคลาสสิกอย่าง 'ขุนช้างขุนแผน' ซึ่งเป็นหนึ่งในวรรณกรรมสำคัญที่เล่าขานผ่านบทกลอน เพลงนี้สะท้อนถึงความงดงามของคำประพันธ์โบราณ โดยเฉพาะตอนขุนแผนเดินทางไปรบที่เมืองเชียงใหม่ บทกลอนในเรื่องมีจังหวะและทำนองเฉพาะตัว ทำให้หลายคนนำมาแต่งเป็นเพลงเพื่อสื่ออารมณ์ของตัวละคร ผมเคยฟังนักเล่านิทานพื้นบ้านขับกลอนตอนนี้ด้วยทำนองโอดครวญ แล้วสัมผัสได้ถึงความเจ็บปวดของขุนแผนที่ต้องจากครอบครัว การถ่ายทอดวรรณกรรมผ่านดนตรีแบบนี้ ทำให้คนรุ่นใหม่เข้าถึงวัฒนธรรมไทยได้ง่ายขึ้น