สำนักข่าวกรองแห่งชาติ นักข่าวหรือพลเรือนจะขอข้อมูลได้อย่างไร?

เราไม่ได้แนะนำให้คิดว่าจะได้รับข้อมูลลับทันที แต่วิธีการปฏิบัติที่ได้ผลมักเป็นการสร้างความสัมพันธ์และทำงานตามกรอบกฎหมาย นักข่าวที่ได้ผลบ่อย ๆ มักมีช่องทางติดต่อภายใน เช่น โฆษกประจำหน่วย หรือมีสายสัมพันธ์กับเจ้าหน้าที่ประชาสัมพันธ์ ซึ่งช่วยให้คำถามที่เหมาะสมถูกส่งต่อไปยังคนที่ตอบได้จริง หากไม่มีช่องทางภายใน จะใช้การยื่นคำขออย่างเป็นทางการผ่านระบบข้อมูลข่าวสารของราชการหรือทางอีเมลที่หน่วยกำหนดก็เป็นทางเลือก

อีกวิธีคือใช้การสืบค้นจากเอกสารสาธารณะ รายงานประจำปี หรือคำชี้แจงที่ให้ไว้ต่อสภาและหน่วยงานกำกับดูแล เพราะบางครั้งรายงานสรุปหรือคำชี้แจงสาธารณะมีข้อมูลเชิงนโยบายที่ตอบข้อสงสัยได้โดยไม่ต้องเปิดเผยความลับ นอกจากนั้นการร่วมมือกับองค์กรภาคประชาสังคมหรือนักกฎหมายสิทธิมนุษยชนก็ช่วยสร้างกรอบการขอข้อมูลให้แข็งแรงขึ้น ผู้เสนอสถานการณ์ต้องเตรียมคำถามให้กระชับ เหตุผลชัดเจน และรับได้กับคำตอบที่อาจถูกตัดทอน เพราะความโปร่งใสกับความมั่นคงมักต้องหาจุดสมดุลกัน

เราเคยสังเกตว่าการขอข้อมูลจากหน่วยข่าวกรองเป็นเรื่องที่ต้องใช้ทั้งความอดทนและวิธีการที่สุภาพ เพราะข้อมูลส่วนใหญ่ถูกกำหนดให้เป็นความลับตามกฎหมายและข้อบังคับต่าง ๆ ในประเทศ โดยทั่วไปนักข่าวหรือพลเรือนมีช่องทางหลักๆ ที่ทำได้โดยชอบธรรม เช่น การติดต่อแผนกประชาสัมพันธ์หรือโฆษกของหน่วยนั้น ๆ เพื่อขอคำชี้แจงอย่างเป็นทางการ หรือยื่นคำขอข้อมูลตาม 'พระราชบัญญัติข้อมูลข่าวสารของราชการ พ.ศ. 2540' ถ้าเรื่องที่ถามไม่เข้าข่ายข้อยกเว้นด้านความมั่นคง

ในหลายครั้งการเขียนคำขอเป็นลายลักษณ์อักษร และระบุประเด็นให้ชัดเจนว่าจะใช้ข้อมูลไปทำอะไร จะช่วยให้คำขอได้รับการพิจารณาเร็วขึ้น แต่ต้องเข้าใจว่าหน่วยข่าวกรองมักมีข้อยกเว้นด้านการไม่เปิดเผยข้อมูลเพื่อความมั่นคง จึงอาจถูกปฏิเสธหรือให้ข้อมูลบางส่วนเท่านั้น หากถูกปฏิเสธ ยังมีช่องทางอุทธรณ์หรือร้องเรียนต่อหน่วยงานกำกับดูแลหรือคณะกรรมการที่เกี่ยวข้อง

สไตล์การทำงานของหน่วยข่าวกรองมักคล้ายฉากหนึ่งใน 'Ghost in the Shell' ที่มีการปกป้องข้อมูลละเอียดอ่อนและมีการสื่อสารผ่านช่องทางที่กำหนดไว้ การรู้จักใช้สื่อกลาง เช่น สมาคมสื่อมวลชน หรือนักกฎหมายที่เชี่ยวชาญ จะช่วยเพิ่มน้ำหนักให้คำขอและทำให้ได้คำตอบที่เป็นรูปธรรมมากขึ้น ทั้งนี้ต้องคงความสุภาพ ข้อเท็จจริงชัดเจน และไม่พยายามกดดันเกินเหตุ ถ้าต้องการผลในระยะยาว วิธีการนี้ยังเป็นหนทางที่ยืนยาวและปลอดภัยที่สุด

พอพูดถึงเรื่องนี้ เรามักนึกถึงความตึงระหว่างความโปร่งใสและความมั่นคง ในมุมพลเรือน ช่องทางที่เหมาะสมคือการยื่นคำถามผ่านโฆษกของหน่วยหรือใช้แบบฟอร์มคำขอข้อมูลของรัฐ ถ้ามีสมาคมสื่อหรือองค์กรไม่แสวงผลกำไรที่สนับสนุนความโปร่งใส การประสานงานผ่านกลุ่มเหล่านี้มักเพิ่มแรงกดดันเชิงสาธารณะและช่วยให้เรื่องได้รับการพิจารณามากขึ้น แต่ก็ต้องยอมรับว่าข้อมูลบางอย่างตามหลักการจะรักษาเป็นความลับเพื่อความปลอดภัยของชาติ เหมือนบทเรียนใน '1984' ที่เตือนให้รู้ว่าข้อมูลบางประเภทอาจถูกปิดเพื่อเหตุผลใหญ่ การตั้งความคาดหวังที่สมเหตุสมผลและการใช้ช่องทางทางกฎหมายคือคีย์สุดท้ายในการขอข้อมูลอย่างมีเหตุผล

ในฐานะคนที่ติดตามเรื่องความโปร่งใส เรามองว่าต้องแยกระหว่างข้อมูลสาธารณะกับข้อมูลที่เกี่ยวข้องกับความมั่นคงอย่างชัดเจน และเตรียมช่องทางสำรองไว้เสมอ ตัวอย่างการดำเนินการที่เห็นผลมีดังนี้
- ติดต่อช่องทางสาธารณะก่อน เช่น เพจหรือจดหมายข่าวของหน่วย และขอข้อมูลเชิงนโยบาย
- ยื่นคำขอข้อมูลตาม 'พระราชบัญญัติข้อมูลข่าวสารของราชการ พ.ศ. 2540' พร้อมระบุว่าต้องการข้อมูลประเภทใด
- หากถูกปฏิเสธ ให้ตรวจดูเหตุผลการยกเว้นและพิจารณายื่นอุทธรณ์หรือร้องเรียนต่อหน่วยงานกำกับ

แนวทางนี้ทำให้เราไม่ต้องพยายามฝ่ากำแพงลับตรง ๆ และยังคงอยู่ในกรอบกฎหมาย คล้ายกับการเล่น 'Metal Gear Solid' ที่ต้องใช้ความระมัดระวังและกลยุทธ์แทนการปะทะตรง ๆ ผลลัพธ์อาจไม่สมบูรณ์แบบ แต่จะปลอดภัยและยั่งยืนกว่าในระยะยาว