อิเหนาเป็นวรรณคดีประเภทใด และมีโครงเรื่องกับตัวละครอย่างไร

โดยส่วนตัวเราแทบจะมอง 'อิเหนา' เป็นมหากาพย์ร้อยกรองที่ถักทอเรื่องรัก การเมือง และการผจญภัยเข้าด้วยกันในรูปแบบวรรณคดีรับประเพณีโบราณมากกว่าจะเป็นนิยายสั้น ๆ งานชิ้นนี้มักถูกจัดให้อยู่ในกลุ่มวรรณคดีร้อยกรองเชิงมหากาพย์ที่มีต้นแบบจากตำนานและเรื่องเล่าพื้นบ้านในเอเชียใต้และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ การใช้ภาษากลอนและฉากที่กว้างขวางทำให้มันรู้สึกเหมือนงานที่ออกแบบมาเพื่อการขับร้องหรือการละเล่นมากกว่าการอ่านเงียบ ๆ ในห้องสมุด

ฉากหลักของเรื่องมักเป็นเส้นเรื่องความรักที่พัวพันกับการสูญเสีย การพลัดพราก และการกลับมาพบกัน ผ่านการทดสอบความซื่อสัตย์และอุปสรรคทางการเมือง ตัวละครชูโรงจะเป็นตัวเอกซึ่งต้องเผชิญกับการแยกจากคนรัก ถูกคุมขังหรือถูกเนรเทศ แล้วต้องปลอมตัวหรือออกผจญภัยเพื่อจะได้กลับมาพบ การมีตัวร้ายหรือผู้ขัดขวางซึ่งเป็นตัวแทนของอำนาจรัฐหรือศีลธรรมที่บิดเบี้ยวยิ่งเพิ่มความเข้มข้นให้โครงเรื่อง งานนี้ยังมีตัวละครรองที่เป็นมิตรหรือหัวขบถที่เข้ามาเติมอารมณ์ขันและจุดพลิกผันให้กับเนื้อหา

เมื่อนำมาเทียบกับงานอย่าง 'รามเกียรติ์' ความต่างที่สะดุดตามากคือโฟกัสของ 'อิเหนา' มักจะเป็นความรักและการผจญภัยเชิงบุคคล มากกว่าจะเน้นไปที่การต่อสู้ระหว่างเทพกับยักษ์หรือวาทกรรมศีลธรรมขั้นสูง นั่นทำให้รูปแบบการเล่าใน 'อิเหนา' ดูเป็นเรื่องแนวโรแมนติกผจญภัยที่ผสมการเมืองท้องถิ่นและวิถีชีวิตผู้คนเข้าด้วยกัน ซึ่งเป็นเหตุผลว่าทำไมมันถึงมีความยืดหยุ่นต่อการดัดแปลงทั้งในรูปแบบการละครและนิทานพื้นบ้านสมัยต่อมา

ดิฉันมอง 'อิเหนา' เป็นวรรณคดีร้อยกรองที่เดินเรื่องด้วยจังหวะและภาพพจน์มากกว่าการเน้นพล็อตเชิงเหตุผลลำดับเดียว งานชิ้นนี้จึงอ่านแล้วให้ความรู้สึกเหมือนฟังเรื่องเล่าที่มีการเว้นจังหวะให้คนโบราณร้องหรือเสกสรรคำพูดได้อย่างไพเราะ โครงเรื่องแบบคลาสสิกคือเส้นเรื่องรัก—พลัดพราก—ทดสอบ—คืนดี ซึ่งเห็นในหลายวรรณกรรมท้องถิ่น แต่สิ่งที่ทำให้ 'อิเหนา' แตกต่างคือรายละเอียดปลีกย่อยของฉาก การใช้สัญลักษณ์ และตัวละครรองที่มีบทนำทางอารมณ์

จุดเด่นของตัวละครคือการเป็นสัญลักษณ์มากกว่าจะเป็นบุคคลครบมิติ: ตัวเอกมักเป็นแบบฮีโร่ที่มีคุณธรรมและความรักอันแรงกล้า ฝ่ายตรงข้ามมักทำหน้าที่เป็นอุปสรรคของสังคมหรือสถาบัน และตัวละครหญิงในเรื่องทั้งเป็นผู้ถูกพิทักษ์และผู้เปลี่ยนแปลงชะตากรรม ความสัมพันธ์ระหว่างตัวละครมักสะท้อนประเด็นเรื่องตำแหน่งทางสังคมและหน้าที่มากกว่าความรักเชิงโรแมนติกบริสุทธิ์

เมื่อนึกถึงงานวรรณคดีไทยอื่น ๆ อย่าง 'พระอภัยมณี' จะเห็นว่า 'อิเหนา' มีโทนอ่อนโยนกว่าและเน้นความละเอียดของความสัมพันธ์ ส่วน 'พระอภัยมณี' มักจะขยับไปทางเทพปกรณัมและการผจญภัยแฟนตาซี ทำให้แต่ละงานมีเสน่ห์และพื้นที่ของตัวเองในการสะท้อนวัฒนธรรม

ข้าคิดว่าการจะนิยาม 'อิเหนา' ให้กระชับที่สุดคือเรียกมันว่าเป็นนิทานร้อยกรองในแบบมหากาพย์ขนาดย่อม เรื่องเล่าสะท้อนค่านิยมชุมชน เช่น ศักดิ์ศรี ความจงรัก และบทบาทของชนชั้น ผ่านเหตุการณ์ที่ต้องผ่านการทดสอบหลายครั้ง โครงเรื่องไม่ได้วิ่งตรงจาก A ไป B เสมอไป แต่จะคดเคี้ยวด้วยการพลัดพราก การถูกหลอกลวง และการค้นพบตัวตนใหม่เรื่อย ๆ

ตัวละครหลักทำหน้าที่เป็นแกนของธีม: ฮีโร่ที่รักอย่างจริงจัง, ผู้ถูกรักซึ่งต้องพิสูจน์ตน, และผู้ขัดขวางซึ่งมักเป็นตัวแทนของอำนาจกลางที่ไม่ยุติธรรม นอกจากนั้นยังมีตัวละครรองที่ให้ความขำและความเป็นมนุษย์ ทำให้เรื่องไม่หนักจนเกินไป เมื่อเทียบกับ 'มหาชาติ' ที่มุ่งเน้นเรื่องกรรมและการบำเพ็ญบุญ 'อิเหนา' กลับพาเราไปสนุกกับการพลัดพรากและการกลับคืนที่มีรสชาติทางอารมณ์มากกว่า ทั้งหมดนี้ทำให้มันยังคงถูกเล่าและปรับในรูปแบบต่าง ๆ จนถึงวันนี้