กิตติศักดิ์ คงคา เคยเขียนเพลงประกอบผลงานใดบ้าง

สัมภาษณ์ของจิตรภูมิศักดิ์มักเปิดประตูเล็กๆ ให้เห็นทั้งภูมิทัศน์ภายในและภายนอกของงานสร้างสรรค์ของเขา ฉันรู้สึกว่าทุกครั้งที่เขาพูดถึงแรงบันดาลใจ จะไม่ใช่การยกกรอบคำพูดสำเร็จรูป แต่เป็นการเล่าเรื่องแบบต่อจังหวะ—มีทั้งภาพบ้านเดิม กลิ่นฝน เสียงคนคุยในตลาด และบันทึกเก่าๆ ที่เขายังเก็บไว้ เขามักเริ่มจากเหตุการณ์เล็กๆ แล้วถักทอเป็นแนวคิดใหญ่ เช่นการอธิบายว่าฉากหนึ่งในงานของเขาเติบโตมาจากเสียงเครื่องมือช่างของพ่อ ซึ่งทำให้ฉากนั้นได้ความเป็นจริงและละเอียดอ่อนมากขึ้น การสัมภาษณ์ยังเผยให้เห็นวิธีคิดเชิงทดลองของเขา: เขาจะพูดถึงการทิ้งพื้นที่ว่าง การปล่อยตัวละครให้ผิดทางก่อนจะปรับแก้ และการเรียนรู้จากความล้มเหลว ฉันชอบตรงที่เขาไม่หลบเลี่ยงความไม่สมบูรณ์ แต่นำมันมาเป็นเชื้อเพลิงในการสร้าง อีกตัวอย่างที่ติดตาคือตอนเขาเล่าเบื้องหลังฉากใน 'บ้านเก่า' ที่มาจากการนั่งฟังคนเฒ่าคนแก่คุยกัน ซึ่งทำให้ฉากนั้นดูซับซ้อนและมีน้ำหนัก ฉันมักกลับไปอ่านสัมภาษณ์เหล่านี้เมื่ออยากรู้ว่าการสร้างสรรค์ของเขาไม่ได้เป็นเรื่องเวทมนตร์ แต่เกิดจากการเก็บรายละเอียดอย่างใจเย็นและมีความอยากรู้ในโลกรอบตัว

ลองนึกภาพว่าคุณหลุดเข้าไปในห้องแชทสมัยก่อนที่แฟนๆ หยิบเรื่องของจิตรภูมิศักดิ์มาขยายต่อจนกลายเป็นจักรวาลย่อย ๆ ที่มีชีวิต แนวที่ได้รับความนิยมมากมักจะตีความตัวละครเดิมให้เข้มข้นขึ้น เช่นเรื่อง 'สายลมในม่านอาทิตย์' ที่ขยายความสัมพันธ์แบบเงียบ ๆ ระหว่างตัวละครสองคน จังหวะของงานเขียนชัดเจนและมีฉากบรรยายธรรมชาติสวย ๆ ทำให้คนอ่านหลงรักฉากเล็ก ๆ ที่นักเขียนต้นฉบับหยิบไว้เป็นเงื่อนงำ อีกเรื่องที่แฟนคลับพูดถึงบ่อยคือ 'เงาจากหมอก' ซึ่งนำประเด็นความทรงจำและความผิดพลาดในอดีตมาขบคิดใหม่ นักเขียนแฟนฟิคสร้างฉากย้อนอดีตที่ไม่เหมือนต้นฉบับ ทำให้บทสนทนาเดิมได้รับน้ำหนักทางอารมณ์มากขึ้น จนมีคนตั้งกระทู้แยกวิเคราะห์กันยาวเหยียด และยังมีแฟนฟิคย่อย ๆ ที่ตั้งเป็นสายต่อเนื่องจากเรื่องนี้อีกหลายตอน สุดท้ายอยากหยิบ 'คืนที่ไม่มีชื่อ' มาเล่าแบบสั้น ๆ เพราะงานนี้เน้นบรรยายบรรยากาศกลางคืนและความเงียบที่เต็มไปด้วยความไม่แน่นอน นักเขียนแฟนฟิคใช้ภาษาคล้ายบทกวี ผสมประสบการณ์ชีวิตจริง เหตุผลที่ผมชอบคือมันทำให้ฉากธรรมดาดูมีความหมาย และเห็นมุมมองใหม่ ๆ ของตัวละครที่คิดว่าเคยรู้จักอยู่แล้ว

ใครที่คุ้นกับงานทางการเมืองและวรรณกรรมเก่าๆ ของจิตร ภูมิศักดิ์ คงสังเกตได้ว่างานของเขามักถูกนำมารวมเล่มใหม่โดยสำนักพิมพ์หลักของไทยในช่วงหลังยุคสมัยนั้น ในชั้นหนังสือของผมมีฉบับรวมผลงานที่พิมพ์ซ้ำโดยสำนักพิมพ์มติชน ซึ่งเป็นหนึ่งในสำนักพิมพ์ที่นำงานของจิตรมาจัดพิมพ์และตีความใหม่ให้คนรุ่นหลังได้อ่าน ฉบับเหล่านี้มักรวบรวมบทความ บทความวิชาการ และบทกวีที่เขาเขียนไว้ พร้อมบทบรรณาธิการหรือข้อคิดเห็นจากนักวิชาการ ทำให้มิติของผลงานถูกขยายและเข้าถึงได้ง่ายขึ้นกว่าเดิม การเห็นงานรุ่นเก่าถูกนำมาจัดพิมพ์อีกครั้งโดยสำนักพิมพ์ที่มีเครือข่ายกว้างแบบนี้ ทำให้ผมรู้สึกว่าเสียงเก่าๆ ของเขายังมีพื้นที่อยู่ในวงสนทนาสมัยใหม่

งานของจิตร ภูมิศักดิ์เปิดประตูให้ผมมองประวัติศาสตร์และวรรณกรรมไทยในมิติที่ไม่เคยมองมาก่อน ผมจำได้ชัดว่าตอนอ่านบทความและเรียงความของเขา ความรู้สึกค่อย ๆ เปลี่ยนจากการยึดติดกับเรื่องเล่าของชนชั้นนำ มาเป็นการสนใจเสียงของชาวบ้าน คนงาน และภูมิปัญญาท้องถิ่น เขาไม่เพียงตั้งคำถามกับตำนานความยิ่งใหญ่ของราชวงศ์หรืออำนาจรัฐ แต่ยังดึงเอาวรรณกรรมพื้นบ้าน เพลงประจำถิ่น และเรื่องเล่าปากต่อปากมาวิเคราะห์อย่างจริงจัง เหมือนยกเศษกระดาษจากพื้นขึ้นมาให้เราเห็นว่ามันมีความหมายต่อการสร้างชาติอย่างไร ผลจากงานของเขาทำให้แนวคิดเรื่องชั้นชน การต่อสู้ทางวัฒนธรรม และการใช้ภาษาเป็นเครื่องมือทางการเมืองซึมลึกเข้าไปในงานเขียนรุ่นหลัง นักเขียนหลายคนเริ่มเขียนถึงชีวิตคนตัวเล็ก ๆ มากขึ้น และวิธีการตีความประวัติศาสตร์มีความหลากหลายมากขึ้น ผมรู้สึกว่ามรดกของจิตรทำให้วรรณกรรมไทยกล้าที่จะเผชิญกับอดีตที่ไม่สวยงาม และกล้าที่จะเป็นพื้นที่ของการตั้งคำถาม

เสียงของเพลงที่อ้างถึงชื่อของจิตร ภูมิศักดิ์มักทำให้ความทรงจำในยุคการเมืองร้อนระอุผุดขึ้นมาในหัวฉันเอง ทั้งที่จริงแล้วงานเขียนของเขาเป็นงานวรรณกรรมและวิชาการมากกว่าจะเป็นงานเพลงโดยตรง ในมุมของคนที่อ่านบทความและบทกวีของเขามาเป็นสิบปี ฉันสังเกตว่าไม่มีรายการซาวด์แทร็กเชิงพาณิชย์จำนวนมากที่บอกว่าเป็น 'เพลงของจิตร ภูมิศักดิ์' โดยตรง แต่วิถีที่ผลงานของเขาถูกนำไปใช้ทางดนตรีมีอยู่ชัดเจน: บทกวีและข้อความเรียกร้องบางส่วนถูกดัดแปลงเป็นเพลงแนวประชาชนหรือเพลงประท้วงในงานรำลึกและการชุมนุม เมื่อฟังแล้วจะรู้สึกว่าเสียงกีตาร์โปร่งหรือวงดนตรีพื้นบ้านที่นำท่อนบทของเขามาขับร้อง มักตั้งใจทำให้บรรยากาศดิบและเข้มข้น เพื่อรักษาความหมายเชิงอุดมการณ์ไว้มากกว่าการทำให้เป็นเพลงแบบพอดคาสต์เชิงบันเทิงสมัยใหม่ นั่นทำให้ผมเห็นคุณค่าทางประวัติศาสตร์ของการนำถ้อยคำของเขามาพูดผ่านดนตรี และชอบความเรียบง่ายที่คนทำเพลงเหล่านั้นเลือกใช้

ยังไม่มีประกาศอย่างเป็นทางการเกี่ยวกับการจัดงานเปิดตัวหนังสือใหม่ที่เกี่ยวข้องกับ จิตร ภูมิ ศักดิ์ ในตอนนี้ เราเป็นคนชอบสะสมงานเขียนเก่า ๆ และติดตามการพิมพ์ซ้ำอยู่บ่อยครั้ง พูดจากใจตรง ๆ ก็คือ ถ้ามีผู้จัดหรือสำนักพิมพ์จะตั้งงานเปิดตัว ผลงานประเภทนี้มักจะมาในรูปของการจัดพิมพ์ใหม่พร้อมบทนำหรือคำชี้แจงจากนักวิชาการ แล้วจะมีงานเสวนาเล็ก ๆ หรือกิจกรรมรำลึกมากกว่าจะเป็นงานเปิดตัวเชิงพาณิชย์ใหญ่โต ฉะนั้นถ้ารอข่าวจริงจัง ก็มักจะเกิดขึ้นในวาระครบรอบหรือช่วงที่มีการค้นคว้าใหม่ ๆ เกิดขึ้น ในมุมมองของคนรักหนังสือ การไม่มีประกาศก็ไม่ได้ทำให้ความสนใจจางหาย เพราะผลงานของเขามีการพูดถึงในวงวิชาการและชุมชนอ่านหนังสืออยู่เสมอ ฉะนั้นถ้ามีการเปิดตัวจริง มันน่าจะมาพร้อมกับการตีพิมพ์ฉบับที่มีคำอธิบายเพิ่มหรือคอลเล็กชันที่เจ้าภาพอยากโชว์เรื่องราวมากกว่าขายเพียงอย่างเดียว

มีร้านหนังสือออนไลน์หลายแห่งที่มักมีผลงานของ จิตร ภูมิ ศักดิ์ ให้เลือกสั่งซื้อ โดยเฉพาะร้านใหญ่ที่มีสต็อกหนังสือวิชาการและหนังสือเก่าอยู่เสมอ ฉันเคยใช้บริการของ SE-ED ที่มีหน้าเว็บเป็นระเบียบและระบบจัดส่งค่อนข้างไว ทำให้สะดวกเวลาต้องการฉบับพิมพ์ใหม่หรือพิมพ์ซ้ำ อีกทางที่มักได้ผลคือร้านอย่าง Naiin ซึ่งมักมีสำเนาหรือพิมพ์ซ้ำจากสำนักพิมพ์ต่างๆ อยู่ในแคตตาล็อก การส่องทั้งสองที่พร้อมกันช่วยให้เห็นว่าฉบับไหนยังพิมพ์อยู่ ฉบับไหนเริ่มหายาก และช่วยเปรียบเทียบราคากับเงื่อนไขการส่ง ถ้าชอบหน้ากระดาษจับต้องได้ สองร้านนี้เป็นจุดเริ่มต้นที่ดีและให้ความรู้สึกมั่นใจเวลาเสิร์ฟหนังสือถึงบ้าน

ย้อนกลับไปในช่วงหลังสงครามถึงช่วงทศวรรษ 1960 สิ่งที่เด่นชัดสำหรับผมคือ จิตร ภูมิศักดิ์ ไม่ได้รับรางวัลวรรณกรรมใหญ่จากสถาบันของรัฐในสมัยนั้นเลย ผมเคยอ่านบทความเก่า ๆ ที่อธิบายว่าเหตุผลสำคัญคือผลงานของเขามีเนื้อหาทางการเมืองที่แหลมคมและถูกมองว่าเป็นภัยต่อระเบียบ สิ่งนี้ทำให้หนังสือหลายเล่มถูกห้ามหรือถูกจำกัดการเผยแพร่ การตกรางวัลแบบเป็นทางการจึงไม่เกิดขึ้นในชีวิตเขา แต่นั่นไม่ได้หมายความว่าเขาไร้เกียรติ — เสียงตอบรับมาจากนักศึกษา นักวิชาการ และนักอ่านที่นำงานของเขามาอ้างอิงและถกเถียงมาจนถึงปัจจุบัน ในความคิดของผม การยกย่องจิตรไม่ได้วัดด้วยเหรียญรางวัลเพียงอย่างเดียว แต่ด้วยอิทธิพลทางความคิดที่กระตุกสังคมให้ตั้งคำถาม เขาอาจจะไม่มีป้ายชื่อรางวัลบนชั้นหนังสือ แต่ชื่อของเขายังคงถูกอ้างถึงในงานวิชาการ บทความ และการเสวนาถึงสาเหตุของการต่อสู้ทางความคิด ซึ่งนั่นเป็นการยกย่องชนิดหนึ่งที่ผมเห็นคุณค่ามากกว่ารางวัลแบบเป็นทางการ