ประภาส ชลศรานนท์ สไตล์การกำกับของเขาเป็นอย่างไร

อยากเล่าให้ฟังในฐานะแฟนงานวรรณกรรมที่ติดตามชื่อของประภาส ชลศรานนท์มานาน: เมื่อพูดถึงรางวัลของเขา สิ่งที่เด่นชัดสำหรับฉันไม่ใช่รายการเหรียญรางวัลยาวเหยียด แต่เป็นการยอมรับเชิงคุณภาพจากวงการและผู้อ่านที่สืบเนื่องยาวนาน ฉันเห็นว่าผลงานของเขาได้รับการยกย่องในรูปแบบต่าง ๆ ทั้งการถูกนำไปพูดถึงในงานสัมมนาวรรณกรรม การได้รับคัดเลือกเข้าร่วมงานเทศกาลหรือโปรแกรมทางวรรณกรรม และการที่งานของเขากลายเป็นตัวอย่างอ้างอิงในงานวิชาการหรือบทวิจารณ์ ซึ่งสำหรับฉันแล้วการได้รับพื้นที่และการพูดถึงในระดับนั้นมีความหมายไม่แพ้รางวัลทางการเลย ในความทรงจำของฉัน ผลงานบางชิ้นของเขาเคยได้รับเกียรติจากสถาบันท้องถิ่นและกลุ่มวรรณกรรมหลายแห่ง เห็นได้จากการที่บทความหรือผลงานถูกนำไปตีพิมพ์ซ้ำในนิตยสารสำคัญและมีการรวบรวมเข้าหนังสือคัดสรร ฉันยังนึกถึงช่วงที่วงการมีการกล่าวถึงเขาในบรรดานักเขียนรุ่นเดียวกันว่าเป็นเสียงที่ควรค่าแก่การติดตาม ซึ่งถือว่าเป็นรางวัลเชิงสังคมที่ยากจะวัดเป็นตัวเงินหรือโล่รางวัลได้ สุดท้ายนี้ความคิดของฉันคือความสำเร็จของประภาสไม่ได้อยู่ที่ตู้โชว์ของเหรียญแต่เพียงอย่างเดียว แต่รวมถึงผลกระทบที่งานเขาให้กับผู้อ่านและนักเขียนรุ่นหลัง ถ้าจะมองในเชิงรางวัลทางการ อาจต้องอ้างอิงจากบันทึกของสำนักพิมพ์หรือสถาบันที่จัดงานนั้น ๆ แต่ในเชิงประสบการณ์ส่วนตัว ฉันมองว่าสิ่งที่เขาได้รับคือความยอมรับที่ต่อเนื่องและการเป็นต้นแบบในเชิงวรรณกรรม ซึ่งน่าจะเป็นรางวัลที่มีน้ำหนักที่สุดในสายตาของคนรักหนังสือแบบฉัน

เมื่อได้ฟังสัมภาษณ์ล่าสุดของประภาส ผมรู้สึกว่าประเด็นหลักคือการอนุรักษ์ภาพยนตร์เก่าและการฟื้นฟูความทรงจำของชุมชนผ่านฟิล์ม น้ำเสียงในการพูดของเขาอบอุ่นและเต็มไปด้วยรายละเอียดเล็กๆ น้อยๆ เกี่ยวกับกระบวนการรักษาฟิล์ม การจัดเก็บฟิล์ม 16 มม. ที่เริ่มเสื่อมสภาพ และความยากลำบากในการหางบประมาณสำหรับการรีสโตร์ ผมชอบตรงที่เขาไม่ได้พูดแบบวิชาการล้วนๆ แต่เล่าถึงคนที่เคยทำงานเบื้องหลัง การส่งต่อมือต่อมือ และความจำเป็นที่จะต้องให้ผู้ชมรุ่นใหม่ได้เห็นงานเก่าอย่างแท้จริง ตอนท้ายของสัมภาษณ์เขายังสอดแทรกมุมมองเชิงชุมชนว่าการคืนชีวิตให้หนังเก่าไม่ได้เป็นแค่การรักษาผลงานศิลปะ แต่เป็นการเก็บเศษเสี้ยวความทรงจำของเมืองและชีวิตผู้คนไว้ให้คนรุ่นหลัง อ่านแล้วผมรู้สึกอยากไปดูการฉายฟิล์มรีสโตร์ในโรงเล็กๆ ที่ชุมชนจัดขึ้น เป็นการเชื่อมต่ออดีตกับปัจจุบันอย่างเรียบง่ายแต่มีน้ำหนัก

เล่าให้ฟังว่าผมหลงเสน่ห์การทำงานเบื้องหลังของประภาส ชลศรานนท์มาตลอด เพราะสิ่งที่ทำให้ผมติดตามไม่ใช่แค่ภาพที่ออกมา แต่คือวิธีที่เขาสร้างโลกบนกองถ่ายจนมันมีลมหายใจของตัวเอง สไตล์การทำงานของเขามักให้ความสำคัญกับความเป็นธรรมชาติและความใกล้ชิดกับตัวละครมากกว่าการจัดฉากแบบเวทีใหญ่ ผมชอบวิธีที่เขาเปิดช่องให้ทีมงานและนักแสดงได้ทดลอง เสียงพูดคุย การหัวเราะที่ไม่ตั้งใจ บทสนทนาที่ดูเหมือนจะเกิดขึ้นเอง ทั้งหมดนี้ถูกนำมาใช้เป็นวัตถุดิบให้ภาพยนตร์ดูมีชีวิต ไม่แข็งทื่อ การเลือกโลเคชันก็มีเสน่ห์แบบเดียวกัน — ไม่ได้หรูหราเรียบง่าย แต่เลือกสถานที่ที่มีเรื่องเล่า ทำให้ฉากธรรมดากลายเป็นพื้นที่ที่เต็มไปด้วยรายละเอียดที่คนดูอาจไม่ทันสังเกตในครั้งแรก อีกอย่างที่ผมคิดว่าน่าสนใจคือวิธีจัดการกับทีมงานเทคนิคและเสียง เขามักให้ความสำคัญกับซาวด์สเคป ไม่ใช่แค่เพลงประกอบแต่เป็นเสียงรอบข้าง เสียงรถ เสียงลม เสียงก๊อกน้ำ สิ่งเล็ก ๆ เหล่านี้ถูกนำมาเชื่อมความรู้สึกและจังหวะของเรื่อง นอกจากนี้ยังมีแนวโน้มที่เขาจะทำงานใกล้ชิดกับชุมชนท้องถิ่น เมื่อต้องถ่ายนอกสตูดิโอ การทำให้คนท้องที่มีส่วนร่วมกับงานทำให้ผลงานมีความจริงใจและซับซ้อนในมิติของสังคม การกำกับนักแสดงก็แสดงออกเป็นวิธีที่อบอุ่นและเข้าถึงได้ — เน้นการสนทนา สร้างความไว้ใจ แล้วค่อยปล่อยให้การแสดงเติบโตจากภายใน โดยรวมแล้ว เบื้องหลังงานของเขาไม่หวือหวาด้วยเทคนิคแปลกใหม่เสมอไป แต่เต็มไปด้วยการทำงานที่ละเอียดอ่อน ความอดทนกับรายละเอียดเล็ก ๆ และการสร้างบรรยากาศที่ทำให้ทั้งนักแสดงและผู้ชมรู้สึกว่าเรากำลังอยู่ในเหตุการณ์จริง ๆ ทำให้ผมยิ่งชอบดูเบื้องหลัง เพราะนั่นคือที่มาของความอบอุ่นและพลังเงียบ ๆ ที่ปรากฏบนจอ

การได้มองงานของประภาสทำให้ฉันนึกถึงการผสมผสานระหว่างมรดกท้องถิ่นกับภาษาสากลในศิลปะร่วมสมัย ฉันโตมากับการดูจิตรกรรมฝาผนังและงานแกะสลักแบบดั้งเดิมของไทย ซึ่งเห็นได้ชัดว่ามีอิทธิพลต่อโครงเรื่องและสัญลักษณ์ในผลงานของเขา แต่ในเวลาเดียวกันฉันก็เห็นแรงกระทบจากครูชาวยุโรปที่มาเปลี่ยนแนวคิดศิลปะสมัยใหม่ในประเทศไทย เช่น 'ศิลป์ พีระศรี' ที่นำแนวคิดโมเดิร์นเข้ามาผสมกับภูมิปัญญาท้องถิ่น งานของประภาสเลยมีทั้งความคอนทราสต์ของเส้นและสีแบบพื้นบ้านผสมกับองค์ประกอบเชิงนามธรรมที่เติบโตมาจากแนวคิดของศิลปินอย่าง Kandinsky และ Paul Klee เมื่ออ่านงานของเขาในมุมมองนี้ ฉันชอบวิธีที่เขานำพาธีมพื้นบ้านให้กลายเป็นบทสนทนาข้ามวัฒนธรรม มันไม่ใช่การลอกเลียน แต่เป็นการเอาโครงสร้างเก่ามาเล่าใหม่จนรู้สึกทั้งคุ้นเคยและตื่นเต้นในเวลาเดียวกัน

จินตนาการถึงการหยิบงานซับซ้อนมาทำเป็นภาพยนตร์ทำให้หัวใจเต้นเหมือนเชียร์ตอนดูซีนไคล์แมกซ์ในโรงหนังเลยนะ ผมชอบคิดว่า ประภาส น่าจะเลือกนิยายที่เน้นบรรยากาศและความทรงจำของตัวละครมากกว่าพล็อตตรง ๆ เพราะงานของเขามักจะจับมู้ดโทนและรายละเอียดเล็ก ๆ ให้โดดเด่นขึ้นไปอีกระดับ ลองนึกถึงนิยายอย่าง 'บันทึกฝนบนหลังคา' ที่เต็มไปด้วยภาพซ้อนภาพและบทสนทนาที่ไม่ได้บอกทุกอย่างตรง ๆ งานชิ้นนี้จะให้เขามองเห็นช่องว่างทางอารมณ์แล้วเติมแสงเงาให้เกิดความหมายใหม่ได้ดี ผมคิดว่าเขาจะเล่นกับเวลาแบบไม่เรียงลำดับ เอาฉากความทรงจำมาเฟดเข้า-ออก แล้วให้ผู้ชมค่อย ๆ ประติดประต่อความจริงด้วยตัวเอง ซึ่งเป็นสิ่งที่ทำให้ภาพยนตร์ของเขารู้สึกฉลาดและอบอุ่นไปพร้อมกัน สุดท้าย ผมคงตื่นเต้นถ้าเห็นการคัดนักแสดงที่กล้าสื่ออารมณ์แบบเงียบ ๆ การเลือกนักแสดงสำคัญเท่ากับการตีความนิยาย เพราะฉากที่ไม่ต้องพูดมากจะกลายเป็นบทสนทนาใหญ่ในใจคนดู เหมือนกับการอ่านย่อหน้าหนึ่งแล้วเห็นทั้งโลก ถ้าเป็นไปได้ ผมคงไปดูรอบพิเศษแล้วนั่งไล่ซับทุกเฟรมอย่างไม่ยอมพลาดเลย

ประโยคเปิดที่ต่างออกไปหน่อยนะ: ผมจำบรรยากาศตอนอ่านข่าวรางวัลวันนั้นได้ชัดเจน ความทรงจำเรื่องการประกาศรางวัลของประภาส ชลศรานนท์ชัดแจ้งในใจเพราะเขาได้รับรางวัลสำคัญจากงานเขียนชิ้นหนึ่ง โดยรางวัลที่เด่นชัดที่สุดคือ 'รางวัลซีไรต์' ซึ่งมอบให้แก่ผลงานนวนิยายชื่อ 'เงาในสายลม' งานชิ้นนี้มีความเป็นบทบันทึกทางอารมณ์และสังคมที่ลึกซึ้ง จึงโดนใจกรรมการที่มองหางานที่ทั้งสวยงามและท้าทายความคิด ความหมายของรางวัลนั้นสำหรับผมไม่ได้จบแค่โล่หรือคำยกย่อง แต่เป็นการยืนยันว่างานของเขาส่งเสียงได้กว้างพอที่จะทำให้บทสนทนาเกี่ยวกับสังคมและตัวตนขยายวงออกไป นวนิยายอย่าง 'เงาในสายลม' ทำให้เกิดการพูดคุยทั้งในวงวิชาการและในวงผู้อ่านทั่วไป นี่แหละที่ทำให้รางวัลดูมีน้ำหนักขึ้นในสายตาคนอ่านอย่างฉัน

แฟนฟิคของประภาส ชลศรานนท์สามารถเจอได้ในหลายมุมของสังคมออนไลน์ที่คนรักงานเขียนไทยรวมตัวกันอยู่ ชุมชนบนเว็บไซต์ 'Dek-D' มักมีแฟนฟิคที่แฟนๆ แต่งขึ้นจากเรื่องสั้นหรือบทความของผู้เขียน ซึ่งฉันมักจะไล่ดูแท็กหรือหมวดนิยายสั้นเพื่อหาโพสต์ที่เกี่ยวข้อง เพราะบางครั้งคนเขียนจะใส่คำว่า 'ฟิค' หรือใช้ชื่อตัวละครของประภาสเป็นคีย์เวิร์ด นอกจากนี้แพลตฟอร์มอย่าง 'Fictionlog' ก็เป็นแหล่งที่ดีสำหรับฟิคภาษาไทย โดยเฉพาะงานที่เป็นแนววรรณกรรมและนิยายสั้นที่แฟนๆ เอามาต่อยอด การตามกลุ่มในเฟซบุ๊กและเพจเฉพาะกลุ่มเป็นอีกวิธีที่ได้ผลมาก ฉันเคยเจอบทความสั้นที่ถูกนำมาขยายเป็นแฟนฟิคในโพสต์แนะนำของกลุ่ม อีเวนต์งานหนังสือหรือบูธแฟนคลับบางแห่งก็มีการแจกแซมเพลทหรือซีนฟิคแบบทำมือที่หาที่ไหนไม่ได้ง่ายๆ การติดตามกลุ่มเหล่านี้ทำให้เจอผลงานที่ไม่ค่อยถูกโพสต์บนแพลตฟอร์มหลัก และยังช่วยให้ได้คอมเมนต์สนุกๆ จากแฟนคนอื่นๆ ด้วย

ตื่นเต้นที่จะเล่าในมุมมองของคนที่ชอบสำรวจผู้สร้างผลงานไทยแปลกใหม่—ข้อมูลเชิงสถิติแบบปีเกิดของประภาส ชลศรานนท์ไม่ได้แพร่หลายอย่างชัดเจนในแหล่งสาธารณะทั่วไป ฉันจึงมองเขาจากผลงานและอิทธิพลมากกว่าตัวเลข วันเวลาเกิดที่แน่นอนอาจหาได้จากบันทึกส่วนบุคคลหรือการสัมภาษณ์เชิงลึก แต่ในเชิงประวัติศาสตร์ทางวัฒนธรรม ประภาสมักถูกพูดถึงในฐานะคนที่นำเสนอความคิดริเริ่ม หาเสียง ความละเอียดอ่อนของภาษาและวรรณกรรมไทยในยุคหนึ่ง โดยรวมแล้วฉันเห็นเขาเป็นคนที่เชื่อมโยงความเป็นสมัยใหม่กับมรดกทางวรรณกรรม มีบทบาทที่ทำให้คนอ่านคิดใหม่เกี่ยวกับรูปแบบการเล่าเรื่องและการแปลความหมาย เนื้อหาในงานของเขามักสะท้อนความสนใจในสังคมยุคใหม่และการตั้งคำถามต่อบรรทัดฐาน แม้ว่าจะไม่มีปีเกิดชัดเจน แต่สิ่งที่จำได้แน่ๆ คือความเป็นเอกลักษณ์ในการทำงานซึ่งยังคงถูกอ้างถึงในแวดวงคนอ่านและนักวิจารณ์ ผลงานแบบนี้ยังคงปลุกให้คนรุ่นใหม่กลับมาสนใจการอ่านอย่างจริงจัง