พจมาน สว่าง วงศ์ ได้แรงบันดาลใจจากแหล่งไหน?

นี่คือแหล่งที่ผมมักจะเริ่มมองหาเวลาตามหาเล่มพิเศษอย่าง 'พจมาน สว่าง วงศ์' — แนะนำให้เริ่มจากร้านหนังสือใหญ่และเว็บขายหนังสือออนไลน์ก่อน เช่น ร้านเครือใหญ่, ร้านหนังสือออนไลน์ที่มีระบบสต็อกชัดเจน แล้วค่อยขยับไปที่ตลาดมือสองถ้าเล่มปัจจุบันหายาก ระหว่างทางการตามหา ผมจะเช็กหมายเลข ISBN และหน้าปกพิมพ์ครั้งล่าสุด เพื่อไม่สับสนกับฉบับเก่าที่อาจต่างกันทั้งบทนำหรือคำอธิบาย ใครที่ชอบสะสมคงเข้าใจความแตกต่างนี้ดี เหมือนตอนตามหาฉบับพิมพ์เก่าของ 'สี่แผ่นดิน' — บางครั้งฉบับปกแข็งกับปกอ่อนก็ทั้งราคาและความหายากต่างกัน อีกข้อที่ช่วยได้คือติดตามเพจของสำนักพิมพ์หรือแฟนเพจของผู้แต่ง เพราะถ้ามีพิมพ์ครั้งใหม่หรือฉบับพิเศษประกาศมักจะมาที่นั่นก่อน ถ้าชอบความชัวร์ ร้านหนังสือใหญ่บางแห่งรับจองล่วงหน้าหรือแจ้งเตือนเมื่อมีเล่มเข้า สุดท้ายถ้าเล่มหมดจากร้านใหม่ ตลาดหนังสือมือสองบนแพลตฟอร์มและงานหนังสือท้องถิ่นมักมีเซอร์ไพรส์อยู่บ่อยครั้ง

ประเด็นแรกที่ผมขอยกขึ้นมาคือการตีความประวัติศาสตร์และชาตินิยมที่มักทำให้เกิดการปะทะทางความคิด เราเคยเห็นว่าการอ่านประวัติศาสตร์แบบย้อนคำพูดของรัฐและชนชั้นนำทำให้ความเป็นชาติถูกทำให้เป็นเรื่องเดียวและนิ่ง แต่สิ่งที่นิธิ เอียวศรีวงศ์เสนอท้าทายตรงนี้ เขาชอบชี้ให้เห็นเสียงจากพื้นที่และชั้นคนที่ถูกละเลย จึงมีคนที่ชอบและคนที่ไม่เห็นด้วยอย่างแรง การถกเถียงจากจุดนี้เลยขยายเป็นเรื่องวิธีวิทยา บางฝ่ายเห็นว่าแนวทางการใช้แหล่งปฐมภูมิในมุมล่างของสังคมทำให้ภาพรวมขาดความต่อเนื่อง บางคนก็บอกว่าการตั้งคำถามกับตำนานชาติอาจกระทบต่อความมั่นคงของอุดมการณ์ที่คนจำนวนมากยึดถือ เราเองชอบการที่เขาท้าทายกรอบ แต่ก็ยอมรับว่าถ้าสื่อสารไม่ระมัดระวัง อาจกลายเป็นเครื่องมือให้ฝ่ายตรงข้ามโจมตีได้ง่าย ดังนั้นบทสนทนาระหว่างนักประวัติศาสตร์กับสาธารณะ เช่นในงานเขียน 'ประวัติศาสตร์กับอำนาจ' จึงมักกลายเป็นจุดแข็งและจุดขัดแย้งพร้อมกัน

อยากแนะนำให้เริ่มจากเล่มที่คนพูดถึงมากที่สุดก่อน เพราะมันมักเป็นประตูให้เข้าใจโลกของพจมาน สว่างวงศ์ ได้รวดเร็วที่สุด ฉันชอบวิธีการเล่าเรื่องของเขาที่ไม่ยัดเยียดบทเรียน แต่ปล่อยให้รายละเอียดเล็ก ๆ อย่างกลิ่น ข้าวของ และบทสนทนาพาเรารู้สึกตามไปเอง เล่มเปิดโลกที่ดีจะมีทั้งจังหวะและน้ำหนักของอารมณ์ ทำให้ตัวละครกลายเป็นเพื่อนหรือคนคุ้นเคยในทันที ฉากที่สะเทือนใจที่สุดสำหรับฉันมักไม่ใช่ฉากพีคใหญ่โต แต่เป็นช่วงเวลาปกติ ๆ ที่ผู้เขียนจับจังหวะได้เฉียบคมจนเรารู้สึกว่าชีวิตจริงก็มีบทแบบนี้ซ่อนอยู่ ถาโถมด้วยความคิดหลากสีทั้งเรื่องครอบครัว ความสัมพันธ์ และการเติบโต งานที่ควรเริ่มอ่านมักแสดงให้เห็นทั้งโทนที่เขาถนัดและขอบเขตของเนื้อหา ถาโถมไปด้วยภาษาเรียบง่ายแต่น้ำหนัก ถ้าอยากสัมผัสอารมณ์ของเขาให้ชัดขึ้น ให้อ่านช้า ๆ จบหนึ่งบทแล้ววางลงสักพัก แล้วกลับมาอ่านอีกครั้ง จะเห็นรายละเอียดเล็ก ๆ ที่เขาใส่ไว้จนทำให้ทั้งเรื่องมีความหมายกว่าเดิม เหมือนค่อย ๆ ปลดปมทีละน้อย จบเล่มแล้วรู้สึกว่ามีอะไรค้างอยู่ในอกแบบดี ๆ ไม่ได้ถูกยัดเยียด แต่ยังคงวนเวียนอยู่ในหัวฉันอีกหลายวัน

พูดกันตรงๆ ว่าเส้นทางการแปลวรรณกรรมไทยไปสู่ตลาดภาษาอังกฤษยังไม่สว่างจ้าในหลายกรณี และกรณีของ 'พจมาน สว่างวงศ์' ก็ตกอยู่ในกลุ่มนั้นด้วย ฉันมีความรู้สึกแบบผสมปนเปเวลาที่ติดตามวงการแปลอยู่มานาน: ณ ตอนนี้ยังไม่มีฉบับแปลภาษาอังกฤษของนิยายยาว ๆ ของ 'พจมาน สว่างวงศ์' ที่วางขายอย่างเป็นทางการในวงกว้าง เห็นความเคลื่อนไหวเป็นไปในแนวทางที่มักจะมีงานชิ้นสั้นหรือบทคัดย่อถูกเลือกไปลงในนิตยสารวิชาการหรืองานรวมเรื่องสั้นของวรรณกรรมไทยในแง่การศึกษา มากกว่าจะมีนิยายเล่มเต็มออกมาเป็นภาษาอังกฤษ นอกจากนี้ยังมีเสียงของแฟน ๆ และนักแปลสมัครเล่นที่แปลตอนหรือชิ้นสั้นมาโพสต์แบ่งปันกันในออนไลน์ ซึ่งช่วยให้คนต่างชาติได้สัมผัสน้ำเสียงของงานบ้าง แต่คุณภาพและความครบถ้วนมักไม่เทียบเท่าการแปลอย่างเป็นทางการ เรื่องสิทธิการแปลและตลาดเป็นอุปสรรคสำคัญที่ทำให้บางคนที่น่าจับตามองอย่าง 'พจมาน สว่างวงศ์' ยังไม่โดดไปสู่ชั้นวางหนังสือภาษาอังกฤษโดยตรง ถ้าถามความเห็นแบบคนอ่านทั่วไป ฉันหวังว่าจะได้เห็นการแปลเล่มเต็มที่รักษาภาษาพูดและโทนดั้งเดิมไว้ เพราะงานของเธอมีเนื้อหาและเฉดอารมณ์ที่น่าส่งต่อให้คนอ่านต่างภาษาได้อินด้วยใจจริง

ลองเริ่มจากร้านหนังสือใหญ่ ๆ ก่อนนะ เพราะพื้นที่เหล่านั้นมักมีสต็อกหรือช่องทางสั่งหนังสือของ 'พจมาน สว่างวงศ์' มาให้เลือกอยู่บ่อยๆ ผมมักจะเริ่มที่ร้านอย่าง 'นายอินทร์' หรือ 'SE-ED' ซึ่งทั้งสองร้านมีสาขากระจายทั่วประเทศและเว็บไซต์ที่ให้บริการสั่งออนไลน์ได้ หากหนังสือเล่มใดเป็นพิมพ์ใหม่ก็มีโอกาสพบที่นี่สูง นอกจากนี้ร้านระดับห้างใหญ่เช่น 'Kinokuniya' (ที่สยามพารากอนหรือสาขาใหญ่ ๆ) มักเก็บเล่มที่คัดสรรอย่างดีและมีพื้นที่สำหรับนิยายเรียงตามผู้แต่ง ทำให้ค้นหาได้สะดวก อีกช่องทางที่ผมใช้เมื่อเจอหนังสือยากคือตลาดมือสองและกลุ่มคนรักหนังสือในเฟซบุ๊ก ร้านหนังสือมือสองและบูทในงานสัปดาห์หนังสือมักมีเล่มหายากหรือพิมพ์เก่าของ 'พจมาน สว่างวงศ์' ให้เลือกซื้อ ในกรณีที่อยากได้สำเนาพิเศษหรือเซ็น อีเวนต์ของผู้แต่งหรือเพจแฟนคลับก็เป็นที่มักประกาศขายหรือแลกเปลี่ยนกันเองได้ดี บางครั้งผมยังเห็นคนลงประกาศขายในแพลตฟอร์มอย่าง Shopee หรือ Lazada ด้วย ดังนั้นถ้าตั้งใจจะเก็บจริง ๆ การเช็กทั้งร้านใหญ่ ร้านมือสอง และกลุ่มออนไลน์พร้อมกันจะเพิ่มโอกาสได้เล่มที่ต้องการ

อ่านงานของธเนศแล้วรู้สึกเหมือนเจอเพื่อนเก่าที่เล่าเรื่องใหม่ ๆ ให้ฟัง—มีทั้งความคุ้นเคยและความสดที่ทำให้ตื่นเต้น ภาษาของเขาไม่หวือหวา แต่มีจังหวะที่ทำให้ภาพในหัวเคลื่อนไหวได้อย่างชัดเจน บทสนทนาเคลื่อนไหวราวกับได้ยินเสียงจริงจากริมฟุตบาท และฉากธรรมดา ๆ ถูกแปลงเป็นช่วงเวลาที่มีแรงดึงทางอารมณ์โดยไม่ต้องพยายามมาก ตัวละครของธเนศมักจะเป็นคนธรรมดาที่มีมุมมองไม่ธรรมดา ฉันชอบการลงรายละเอียดเล็ก ๆ น้อย ๆ เช่น กลิ่นอาหารจากแผงลอยหรือเสียงรถเมล์ตอนเช้า ที่ทำให้เรื่องทั้งเรื่องมีพื้นผิวและน้ำหนัก ในงานชิ้นหนึ่งอย่างเช่นฉากเปิดของ 'ทางกลับบ้าน' การบรรยายทิวทัศน์ตลาดยามเช้าทำให้ฉากนั้นกลายเป็นตัวละครอีกตัวหนึ่งไปเลย การใช้มุมมองภายในช่วยให้ผู้อ่านเข้าใกล้ความคิดของตัวละครโดยไม่รู้สึกถูกบังคับให้เข้าใจ ทุกครั้งที่อ่านแล้วฉันมักจะหยุดอ่านชั่วคราวเพียงเพื่อลิ้มรสประโยคบางประโยคก่อนจะพลิกหน้าต่อไป—นั่นแหละคือสัญญาณว่าการเขียนมันทำงานกับหัวใจได้จริง ๆ

บทสนทนาเล็กๆ ที่นิธิเอ่ยขึ้นเกี่ยวกับหนังสือทำให้มุมมองของการอ่านดูเป็นเรื่องสาธารณะมากขึ้นกว่าแค่กิจกรรมส่วนตัว เขามักเน้นว่าหนังสือไม่ได้เป็นเพียงวัตถุสำหรับความรู้หรือความบันเทิง แต่เป็นเครื่องมือในการสร้างพื้นที่สาธารณะที่ผู้คนสามารถแลกเปลี่ยนความคิด ท้าทายอำนาจนิยม และสร้างความทรงจำร่วมกันได้ ผมจึงมองว่าเขาให้ความสำคัญกับหนังสือในฐานะพื้นที่ของความเป็นปัญญาชนและประชาชน ที่ทำให้เสียงที่ถูกกดทับมีโอกาสออกมาในรูปแบบตัวเขียนและบทวิจารณ์ ซึ่งจะกลายเป็นส่วนหนึ่งของภูมิปัญญาสังคมในระยะยาว พูดถึงการเมืองของการอ่าน นิธิให้ภาพการอ่านเป็นการกระทำที่มีผลทางสังคม—ไม่ใช่เพียงการเพิ่มพูนความรู้ส่วนบุคคล แต่เป็นการฝึกให้สังคมคิดอย่างวิพากษ์ได้มากขึ้น เขาชี้ให้เห็นว่าหนังสือช่วยปรับสมดุลระหว่างอำนาจรัฐกับพลังของสาธารณะ โดยเฉพาะเมื่อการเล่าเรื่องอย่างเป็นทางการถูกใช้เพื่อกำหนดความหมายว่าประเทศหรือชุมชนควรเป็นอย่างไร หนังสือที่ตั้งคำถามกับเรื่องเล่าเหล่านั้นจึงมีบทบาทเป็นเครื่องมือปลดแอกทางความคิดและเปิดช่องให้ประวัติศาสตร์ของผู้คนหลากหลายเสียงได้มีที่วางในพื้นที่สาธารณะ ผมเองมักนึกถึงการพบเจอบทความสั้นๆ หรือบทวิเคราะห์ที่เปลี่ยนความเข้าใจเรื่องหนึ่งเรื่องใดไปอย่างสิ้นเชิง และคิดว่าเป็นไปได้มากที่นิธิเห็นคุณค่าของการเปลี่ยนแปลงความคิดแบบนั้น ท้ายที่สุด เขาไม่มองหนังสือเป็นเพียงเครื่องมือวิชาการของชนชั้นนำเท่านั้น แต่ยังเป็นสื่อกลางสำหรับการสร้างพลเมืองที่มีวิจารณญาณ หนังสือที่ดีคือหนังสือที่เชิญชวนให้คนอ่านตั้งคำถาม ไม่ยอมรับสิ่งที่อ่านทันที และนำไปสู่บทสนทนาในครัวเรือน ชุมชน หรือห้องสมุดสาธารณะ ความเป็นสาธารณะของหนังสือในความคิดของนิธิจึงเกี่ยวเนื่องกับการเข้าถึง การแปลความ และการสื่อสารข้ามยุคสมัย—หนังสือที่ถูกแปล ถูกพูดถึง ถูกโต้แย้ง จะมีอายุและอิทธิพลมากกว่าหนังสือที่เก็บอยู่ในตู้หรือห้องสมุดชั้นสูงโดยไม่เคลื่อนไหว ในแง่นี้ ผมเห็นความตั้งใจให้ความรู้ไม่ถูกผูกมัดด้วยสถานะ แต่เป็นสิ่งที่ต้องเคลื่อนไหวไปในสังคม มองกลับมาที่ตัวเอง บ่อยครั้งการหยิบหนังสือมาอ่านตอนกลางคืนทำให้ผมรู้สึกว่าได้เข้าร่วมวงสนทนาใหญ่กว่าตัวเอง หนังสือบางเล่มกระตุ้นให้คิดถึงความเป็นธรรม ความทรงจำของชุมชน หรือแม้แต่วิธีการที่เราเล่าเรื่องประเทศของเรา ซึ่งเป็นสิ่งที่นิธิเข้าใจลึกซึ้งและพยายามสื่อสารมาโดยตลอด นั่นจึงเป็นเหตุผลที่ผมยังคลุกคลีและให้ความสำคัญกับการอ่านอยู่เรื่อยมา ทั้งในแง่ความสนุกและความรับผิดชอบทางปัญญา

คนที่ติดตามงานวิชาการเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ไทยมักเห็นการโต้แย้งกันอย่างชัดเจนโดยเฉพาะงานของนิธิ เอียวศรีวงศ์ ซึ่งคำวิจารณ์สำคัญบางชิ้นมาจากนักประวัติศาสตร์ร่วมสมัยที่มีแนวคิดต่างไป เช่น ทองชัย วินิจจะกูล ผู้มองว่าการตีความบางประเด็นของนิธิมีอคติจากกรอบวิเคราะห์เชิงการเมืองมากกว่าหลักฐานเชิงประวัติศาสตร์โดยตรง ผมติดตามบทความและงานวิจัยเหล่านั้นแล้วเห็นว่าทองชัยมักชี้ประเด็นเชิงระเบียบวิธี การใช้แหล่งข้อมูล และการตั้งสมมติฐานทางประวัติศาสตร์เป็นจุดถกเถียง ซึ่งกลายเป็นคำวิจารณ์สำคัญที่ทำให้การถกเถียงไม่ใช่เรื่องเฉพาะบุคคล แต่พัฒนาไปสู่การทบทวนกรอบคิดของคนในวงการ ผลคือทำให้ผลงานของนิธิถูกอ่านในมุมที่หลากหลายขึ้น และกระตุ้นให้นักวิชาการรุ่นใหม่ตั้งคำถามกับวิธีการเขียนประวัติศาสตร์มากขึ้น