วรรณคดีมุขปาฐะ คือประเภทที่มีการบอกเล่าแบบปากเปล่าหรือไม่?

ลองจินตนาการว่ากลุ่มคนล้อมไฟฟังเรื่องราวจากปากผู้เฒ่าแล้วรู้สึกเหมือนได้ย้อนเวลาไปไกลหลายชั่วอายุคน—นั่นแหละคือหัวใจของวรรณคดีมุขปาฐะในแบบที่ฉันชอบที่สุด ฉันมองว่าวรรณคดีมุขปาฐะคือชุดของเรื่องเล่า บทกวี เพลงพื้นบ้าน หรือบทปาฐะแบบต่าง ๆ ที่ถูกส่งต่อด้วยคำพูดมากกว่าจะเป็นลายลักษณ์อักษร มันไม่คงที่เพราะผู้เล่ามักปรับแต่งเนื้อหาให้เข้ากับผู้ฟัง สถานที่ และบริบท ทำให้ผลงานมักมีหลายฉบับ หลายสำเนียง หลายเวอร์ชัน เช่นฉันเคยยินเรื่องราวจากตำนานที่มีเค้าโครงคล้าย 'มหากาพย์กิลกาเมช' แต่รายละเอียดเปลี่ยนไปตามผู้เล่า สิ่งที่ทำให้ฉันหลงใหลคือมิติทางสังคมของมัน—บทบาทนี้ไม่ใช่แค่ความบันเทิง แต่เป็นสื่อการสอนค่านิยม ถ่ายทอดประวัติศาสตร์ และเชื่อมความสัมพันธ์ในชุมชน การฟังวรรณคดีมุขปาฐะจึงเหมือนการเข้าร่วมกิจกรรมร่วมมือ ที่ทุกคนมีส่วนทำให้เรื่องนั้นมีชีวิต ต่อให้เนื้อหาจะมีการเปลี่ยนแปลง สิ่งที่คงอยู่คือความเชื่อมโยงระหว่างคนกับคน ซึ่งเป็นของล้ำค่าที่ฉันยังอยากรักษาไว้ต่อไป

ในมุมมองการจัดหลักสูตร วรรณคดีมุขปาฐะมักถูกจัดวางเป็นส่วนหนึ่งของบทเรียน 'วรรณคดีไทย' ที่เน้นเรื่องวรรณคดีปากเปล่าและภูมิปัญญาท้องถิ่น ฉันมองว่าเนื้อหาชุดนี้ไม่ใช่แค่เรื่องเล่าให้จบเรื่องแล้วจบ แต่เป็นช่องทางให้เด็กได้ฝึกฟัง พูด และเข้าใจบริบทวัฒนธรรม เช่น นิทานพื้นบ้าน เพลงพื้นเมือง หรือปริศนาคำทาย ที่มักจะเข้ามาอยู่ในหน่วยที่ว่าด้วยวรรณคดีพื้นบ้านหรือวรรณคดีปากเปล่า การวางตำแหน่งในหลักสูตรขึ้นกับระดับชั้นและจุดมุ่งหมายการเรียนการสอน ในระดับมัธยมต้นครูอาจใช้มุขปาฐะเป็นกิจกรรมเชิงประสบการณ์ ฝึกการเล่าและการจับใจความ ส่วนมัธยมปลายอาจขยับไปสู่การวิเคราะห์สำนวน โครงเรื่อง และความสัมพันธ์เชิงสังคมของเรื่องเล่าเหล่านี้ ฉันชอบวิธีที่หลักสูตรทำให้วรรณคดีมุขปาฐะกลายเป็นสะพานเชื่อมระหว่างภาษาและพิธีกรรมประจำชุมชน เพราะมันช่วยให้เด็กรู้สึกว่าเรื่องเล่าเหล่านั้นยังมีชีวิตอยู่ ไม่ใช่แค่องค์ความรู้ในตำรา

การสืบทอดวรรณคดีมุขปาฐะคือหน้าต่างที่ฉันชอบมองเข้าไปเมื่ออยากเห็นความเป็นชุมชนในรูปแบบที่ยังมีลมหายใจ—ไม่ใช่แค่ข้อความที่อยู่บนหน้ากระดาษ แต่เป็นการแสดงออกที่มีเสียง จังหวะ และการตอบโต้จากผู้ฟัง ในฐานะคนที่เติบโตมากับเรื่องเล่าจากปู่ย่า ฉันมักคิดถึงการศึกษาชนิดนี้เป็นงานหลายมิติที่ผสมระหว่างภาษา ศิลป์ และสังคม งานวิจัยด้านนี้ไม่ได้มุ่งเพียงการเก็บรวบรวมคำพูดเท่านั้น แต่ยังสนใจรูปแบบการเล่า เช่น จังหวะการเน้น คำที่ถูกดัดแปลงตามท้องถิ่น หรือแม้กระทั่งท่าทางที่มาพร้อมกับคำพูด ตัวอย่างเช่นการตีความ 'รามเกียรติ์' ในรูปแบบโขนกับละครรำจะให้ข้อมูลต่างกันทั้งเนื้อหาและหน้าที่ของเรื่องเล่าในสังคม เมื่ออ่านงานวิจัยที่ดี ฉันชอบเห็นการผสมผสานกรอบทฤษฎีอย่างการศึกษาการแสดง (performance studies) กับการวิเคราะห์เนื้อหาและบริบทชุมชน ผลลัพธ์ไม่เพียงช่วยรักษาเรื่องเล่า แต่ยังเผยให้เห็นการเปลี่ยนแปลงทางอำนาจ ความจำ และอัตลักษณ์ของชุมชนด้วย และนั่นทำให้การวิจัยวรรณคดีมุขปาฐะน่าสนใจและมีประโยชน์ทั้งเชิงวิชาการและเชิงสังคม

เคยคิดว่าคำว่า 'วรรณคดีมุขปาฐะ' ฟังดูเป็นศัพท์วิชาการ แต่พอได้ฟังนักเล่าเล่าให้ฟังจริง ๆ ความต่างกับนิทานพื้นบ้านมันชัดเจนขึ้นมากสำหรับฉัน ตอนที่ฟัง 'Epic of Gilgamesh' จากการบรรยายของผู้เฒ่า การเล่าเป็นเรื่องราวยาว มีองค์ประกอบมหากาพย์ ชะตากรรมของฮีโร่ และมักเชื่อมโยงกับความเชื่อทางศาสนาและจักรวาลวิทยา คนเล่าใช้รูปแบบกวีนิพนธ์ ซ้ำคำ ซ้ำวลี เพื่อช่วยให้จำและเพิ่มจังหวะในการแสดง นิทานพื้นบ้านอย่าง 'ตำนานพระนางตะเคียน' ฝั่งที่ฉันเคยได้ยินมักสั้นกว่า เน้นเหตุการณ์เดียว หรือบทเรียนเชิงจริยธรรม มีตัวละครสภาพใกล้ตัว และมักเล่าเพื่อสอนหรือเตือนใจ ช่วงท้ายของการเล่าพบว่าชุมชนมีส่วนเสริมเติมแต่งจนกลายเป็นมรดกร่วมมากกว่าจะเป็นเรื่องของบุคคลหนึ่งคนเดียว สรุปแบบพอดี ๆ วรรณคดีมุขปาฐะมักเกี่ยวพันกับการแสดง การสืบทอดองค์ความรู้แบบยาวและเป็นระบบ ขณะที่นิทานพื้นบ้านเน้นการส่งต่อคติหรือความเชื่อในระดับท้องถิ่น ความแตกต่างในบริบทและฟังก์ชันนี่แหละที่ทำให้สองแบบนี้มีสีสันต่างกัน และเวลาฟังแล้วก็รู้สึกเหมือนได้เดินเข้าไปในโลกคนละมิติเลย

เราเชื่อว่าการมองว่าวรรณคดีมุขปาฐะเป็นแหล่งต้นกำเนิดมุกตลกของละครไม่ได้เป็นเรื่องเกินจริงเลย เพราะธรรมชาติของมุขและมุกคือการถูกเล่า-เลี้ยง-ปรับประยุกต์จากปากต่อปาก ในฐานะคนที่สนใจทั้งงานวรรณกรรมและการแสดง ฉันเห็นโครงสร้างสำคัญเดียวกันระหว่างมุขพื้นบ้านกับมุกในละครเวที: รูปแบบซ้ำ ๆ ตัวละครสต็อก และการเล่นกับบริบทท้องถิ่น เช่น ฉากหยอดมุกที่เกิดจากความเข้าใจร่วมของชุมชน การเล่าแบบย้ำประโยคซ้ำ เพื่อรอจังหวะตลก ทั้งหมดนี้สะท้อนวิธีที่วรรณคดีมุขปาฐะทำหน้าที่เป็นคลังสารพัดมุขให้ศิลปินหยิบมาใช้ได้ ตัวอย่างที่เห็นได้ชัดคืองานวรรณคดีพื้นบ้านอย่าง 'ขุนช้างขุนแผน' ที่มีช่วงบทพูดล้อเลียนและการตบมุกซึ่งนักแสดงละครพื้นบ้านหยิบมาปรับใช้จนกลายเป็นมุกบนเวทีสมัยใหม่ นอกจากจะถูกยืมบทแล้ว บ่อยครั้งมุกจะถูกแปลงให้ทันสมัยหรือผูกเข้ากับสถานการณ์การเมือง-สังคมที่เปลี่ยนไป ผลลัพธ์คือมุกเดิมมีชีวิตใหม่และผู้ชมยังคงหัวเราะได้เหมือนเดิมโดยแทบไม่รู้ตัว สรุปคือวรรณคดีมุขปาฐะเป็นทั้งที่มาและแรงบันดาลใจ ที่ถูกกลั่นกรองและเปลี่ยนรูปไปตามกาลเวลาและเวทีการแสดง

สมัยเด็กฉันมักจะนั่งฟังผู้เฒ่าเล่าตอนยาวๆ ที่เต็มไปด้วยจังหวะและการลงเสียง เหตุการณ์แบบนี้แหละทำให้เข้าใจว่ากระแส 'มุขปาฐะ' คืออะไรในกรอบวรรณคดีไทย มุขปาฐะหมายถึงวรรณกรรมที่ส่งต่อกันทางปากเป็นหลัก — นิทานพื้นบ้าน เรื่องเล่าเชิงศีลธรรม จุลพงศาวดารที่เล่าขานในงานพิธี และบทกล่าวอ้างที่ถูกขับออกมาเป็นคำพูดมากกว่าจะถูกบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษร จุดเด่นของมันคือความไหลลื่นของเจตนารมณ์กับความยืดหยุ่นของเนื้อหา: แต่ละชุมชน มีสำเนียง มีบทเสริมที่ต่างกัน ทำให้ผลงานนั้นมีหลายรุ่นหลายรูปแบบ ในประวัติศาสตร์ไทย มุขปาฐะทำหน้าที่เหมือนห้องสมุดเคลื่อนที่สำหรับคนทั่วไป — ถ่ายทอดคติชน คติธรรม ประวัติบุคคล และวีรกรรม ที่สำคัญหลายชิ้นถูกตั้งต้นจากการเล่าปากเปล่าแล้วจึงถูกเรียบเรียงขึ้นเป็นงานลายลักษณ์ภายหลัง ตัวอย่างเช่นการเล่า 'พระสุธน-มโนห์รา' ในชุมชน บางเวอร์ชันก็มาเป็นลิลิตหรือนิทานที่คนรู้จักในรูปแบบต่างกันไป สรุปว่า มุขปาฐะไม่ใช่วรรณคดีชั้นสูงเพียงอย่างเดียว แต่เป็นโครงสร้างพื้นฐานที่หล่อหลอมวัฒนธรรมการเล่าเรื่องของชาติ นี่เป็นเหตุผลว่าทำไมเสียงเล่าในหมู่บ้านยังมีพลังจนถึงทุกวันนี้

หลงใหลในจังหวะคำกลอนแล้วต้องไม่พลาด 'ขุนช้างขุนแผน' ซึ่งสำหรับผมคือหนึ่งในตัวอย่างมุขปาฐะที่ยังมีพลังการเล่าเรื่องสุดเข้มข้น แม้จะไม่รู้ชัดว่าใครเป็นผู้แต่งต้นฉบับ แต่การเล่าต่อกันแบบปากต่อปากทำให้ภาษาและฉากต่างๆ ถูกแต่งเติมจนกลายเป็นภาพชัดเจนในจินตนาการของคนทุกยุค ความน่าสนใจของชิ้นงานนี้อยู่ที่การผสมผสานระหว่างเสภา ลิลิต และฉากละครพื้นบ้าน ทำให้เวลาอ่านหรือฟังเสภาจะรู้สึกถึงจังหวะการตีความและการแสดงออกที่เปลี่ยนไปตามผู้บรรยาย ในฐานะแฟนงานเล่าพื้นบ้าน ผมชอบที่เรื่องนี้เผยให้เห็นมิติความเป็นมนุษย์ครบทั้งรัก โลภ โกรธ หลง และวิธีคิดของสังคมไทยในอดีต การอ่านเวอร์ชันต่างๆ ของ 'ขุนช้างขุนแผน' จึงเหมือนการฟังคนละคนเล่าเรื่องเดียวกัน—แต่ละคนใส่สำเนียงอารมณ์ของตนเข้าไป ทำให้เห็นว่ามุขปาฐะไม่ใช่แค่ข้อความ แต่เป็นการแสดงออกและวัฒนธรรมที่ขยับได้ อ่านแล้วหัวใจยังเต้นตามจังหวะคำกลอนได้เสมอ

เริ่มจากแหล่งสถาบันระดับชาติก่อนแล้วกัน — นี่คือจุดที่ฉันมักจะแนะนำให้คนเริ่มเมื่ออยากได้ข้อมูลเชื่อถือได้เกี่ยวกับวรรณคดีมุขปาฐะ หอสมุดแห่งชาติและศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (SAC) มักมีคอลเล็กชันบันทึกเสียง ตำนานท้องถิ่น และงานวิชาการที่ผ่านการตรวจสอบแล้ว ซึ่งมีทั้งบทความ บันทึกภาคสนาม และเอกสารแปล เราจะได้เจอบันทึกเสียงจริง ๆ ของคนเล่า เรื่องราวประกอบภาพ และบันทึกเมตาดาต้าที่ช่วยตรวจสอบที่มาได้ นอกจากนี้ UNESCO มีฐานข้อมูลมรดกวัฒนธรรมไม่มีตัวตนที่ให้ข้อมูลเชิงบริบทและการอ้างอิงที่เป็นทางการ ซึ่งเหมาะสำหรับการอ้างอิงในงานเขียนหรืองานวิจัยเล็ก ๆ ถ้าต้องการตัวอย่างวรรณกรรมมุขปาฐะแบบคลาสสิกให้เปรียบเทียบ ข้อมูลจากแหล่งเหล่านี้มักมีการเก็บงานอย่างเช่นฉบับพื้นบ้านของ 'รามเกียรติ์' พร้อมข้อมูลภูมิศาสตร์และเวอร์ชันต่าง ๆ ทำให้เราสามารถติดตามความหลากหลายของเรื่องเล่าเดียวกันในแต่ละท้องถิ่นได้อย่างมั่นใจ