สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล วิจารณ์วรรณกรรมไทยในประเด็นไหนบ่อย?

การไปดู 'ครุฑานาคี' รู้สึกเหมือนได้ดูหนังที่กล้าทดลองกับตำนานไทยในมิติภาพยนตร์สมัยใหม่ ฉันชอบมากที่ทีมงานไม่ยึดติดกับสูตรสำเร็จ—they เล่นกับสัญลักษณ์ของครุฑและนาคให้มีความหมายต่อเรื่องราวมากขึ้น ทำให้ฉากหลายฉากมีแรงกระแทกทางอารมณ์ แม้สีสันและงานออกแบบฉากจะทำให้ฉันตื่นตาเหมือนการดูฉากมหากาพย์จาก 'The Lord of the Rings' ในเวอร์ชันไทย แต่ยังคงเอกลักษณ์เฉพาะตัวไว้ได้ อย่างไรก็ตาม หนังมีปัญหาเรื่องจังหวะเล่าเรื่องอยู่พอสมควร ตรงกลางเรื่องฉันรู้สึกว่าจังหวะติดขัดและข้อมูลพื้นหลังถูกยัดให้มากเกินไปจนฉากดราม่าบางอย่างเลยเสียความหนักแน่น ตัวละครรองหลายคนดูมีมิติไม่พอ ทำให้การตัดสินใจของพวกเขาดูขาดเหตุผลไปบ้าง แต่โดยรวมแล้วฉันให้เครดิตกับความกล้าหาญในการหยิบเอาเรื่องเล่าพื้นบ้านมาทำให้ใหญ่ขึ้นและมีภาพลักษณ์ทันสมัย นี่เป็นหนังที่อยากคุยต่อหลังดูจบ ไม่ใช่แค่เพลินตาเท่านั้น

อยากได้ประสบการณ์ดูหนังแบบคมชัดและปลอดภัยเหมือนนั่งในโรงจริงๆ มั้งล่ะ คำตอบตรงไปตรงมาที่สุดสำหรับคำถามแบบนี้คือฉันไม่สามารถแนะนำเว็บที่ละเมิดลิขสิทธิ์หรือแจกไฟล์ผิดกฎหมายได้ เพราะนอกจากจะเสี่ยงด้านกฎหมายแล้ว เว็บที่อ้างว่าให้ดูฟรีเต็มเรื่องมักเต็มไปด้วยโฆษณา มัลแวร์ และคุณภาพเสียง-ภาพที่ไม่ดีเลย สำหรับคนที่อยากได้หนังปี 2021 พากย์ไทยโดยถูกกฎหมาย ฉันขอแนะนำวิธีที่เคยใช้และเวิร์กเสมอคือมองหาในแพลตฟอร์มสตรีมมิ่งที่มีลิขสิทธิ์ อย่างเช่นบริการรายเดือนหรือบริการยืม/ซื้อแบบจ่ายครั้งเดียว แพลตฟอร์มพวกนี้มักมีตัวกรองภาษาและตัวเลือกพากย์ไทยหรือซับไทยให้เลือก และบางครั้งมีกลุ่มหนังที่อัปเดตตามปีฉายด้วย อีกทริคที่ฉันใช้ประจำคือเช็กช่องทางอย่างเป็นทางการของผู้จัดจำหน่ายหรือสตูดิโอ บางเรื่องสตูดิโอจะปล่อยตัวอย่างหรือเวอร์ชันพิเศษบนช่อง YouTube แบบถูกลิขสิทธิ์ และถ้าอยากประหยัดให้ลองใช้ช่วงทดลองฟรีของบริการต่างๆ หรือรอโปรโมชั่นลดราคา อีกเรื่องที่ไม่ควรมองข้ามคือการเช่าหนังแบบดิจิทัล (rent) บางครั้งราคาถูกและได้คุณภาพดีมาก สรุปคือเลือกทางถูกกฎหมายปลอดภัย และคุ้มค่ากว่าเผชิญกับความเสี่ยงจากเว็บเถื่อนแน่นอน

ความรู้สึกแรกเมื่อเจอภาคใหม่ของมังงะคือการถูกดึงเข้าไปในโลกที่คุ้นเคยแต่แปลกตาพร้อมกัน ฉันเติบโตมากับการอ่านตอนต่อๆ ไปที่ค่อยๆ คลายความลับให้เห็นทีละนิด และเลยเข้าใจได้ว่าไม่ใช่ทุกภาคใหม่จะอธิบายเนื้อเรื่องได้ชัดเจนเหมือนกัน บางภาคเลือกจะเอนเอียงไปทางการเล่าแบบละเมียด ใส่ฉากแฟลชแบ็ก ขยายความสัมพันธ์ตัวละคร และเน้นปมที่ทำให้ผู้อ่านเข้าใจแรงจูงใจ ในขณะที่บางภาคกลับเลือกการก้าวกระโดดของข้อมูล ทำให้ต้องอาศัยบริบทจากภาคก่อนหรือความคาดเดาของผู้อ่านเอง ตัวอย่างเช่นภาคเสริมที่มุ่งไปขยายโลกหลังสงครามมักจะอธิบายชัด แต่ภาคที่เป็นส่วนรับส่งระหว่างอาร์คมักจะปล่อยช่องว่างให้แฟนๆ เติม ในฐานะคนที่ชอบค่อยๆ พลิกหน้าแล้วเก็บรายละเอียด ฉันเห็นคุณค่าของการบาลานซ์ระหว่างการให้ข้อมูลเพียงพอและการเว้นช่องให้จินตนาการ ถ้าผู้เขียนเลือกเปิดเผยมากไปก็มักจะหมดความลุ้น แต่ถ้าปิดเกินไปแฟนใหม่อาจหลงทาง สุดท้ายแล้วการอธิบายชัดไม่ใช่เรื่องของปริมาณข้อมูลเสมอไป แต่เป็นเรื่องของวิธีเล่าและจังหวะที่ทำให้ผู้อ่านรู้สึกว่าทุกอย่างเชื่อมโยงกันอย่างมีเหตุผล

เคยคิดว่าคำว่า 'วรรณคดีมุขปาฐะ' ฟังดูเป็นศัพท์วิชาการ แต่พอได้ฟังนักเล่าเล่าให้ฟังจริง ๆ ความต่างกับนิทานพื้นบ้านมันชัดเจนขึ้นมากสำหรับฉัน ตอนที่ฟัง 'Epic of Gilgamesh' จากการบรรยายของผู้เฒ่า การเล่าเป็นเรื่องราวยาว มีองค์ประกอบมหากาพย์ ชะตากรรมของฮีโร่ และมักเชื่อมโยงกับความเชื่อทางศาสนาและจักรวาลวิทยา คนเล่าใช้รูปแบบกวีนิพนธ์ ซ้ำคำ ซ้ำวลี เพื่อช่วยให้จำและเพิ่มจังหวะในการแสดง นิทานพื้นบ้านอย่าง 'ตำนานพระนางตะเคียน' ฝั่งที่ฉันเคยได้ยินมักสั้นกว่า เน้นเหตุการณ์เดียว หรือบทเรียนเชิงจริยธรรม มีตัวละครสภาพใกล้ตัว และมักเล่าเพื่อสอนหรือเตือนใจ ช่วงท้ายของการเล่าพบว่าชุมชนมีส่วนเสริมเติมแต่งจนกลายเป็นมรดกร่วมมากกว่าจะเป็นเรื่องของบุคคลหนึ่งคนเดียว สรุปแบบพอดี ๆ วรรณคดีมุขปาฐะมักเกี่ยวพันกับการแสดง การสืบทอดองค์ความรู้แบบยาวและเป็นระบบ ขณะที่นิทานพื้นบ้านเน้นการส่งต่อคติหรือความเชื่อในระดับท้องถิ่น ความแตกต่างในบริบทและฟังก์ชันนี่แหละที่ทำให้สองแบบนี้มีสีสันต่างกัน และเวลาฟังแล้วก็รู้สึกเหมือนได้เดินเข้าไปในโลกคนละมิติเลย

คำแปลตรงๆ ของคำว่า 'สะพานสายรุ้ง' ในภาษาอังกฤษคือ 'Rainbow Bridge' และการใช้คำนี้ค่อนข้างตรงไปตรงมาในแง่คำศัพท์ เพราะมันเป็นการประกอบคำง่ายๆ ระหว่าง 'rainbow' ที่แปลว่า สีรุ้ง กับ 'bridge' ที่แปลว่าสะพาน ในมุมมองของคนที่ชอบตำนาน ผมมักจะคิดถึงภาพสะพานที่เชื่อมโลกกับโลกอื่น เวลาจะใช้ภาษาอังกฤษจริงจังก็มักจะตั้งต้นด้วยตัวพิมพ์ใหญ่เมื่อตั้งชื่อเฉพาะ เช่น 'the Rainbow Bridge' แต่ถ้าพูดทั่วไป เช่น บรรยายภาพในการ์ตูนหรือบทกวี ก็ใช้ 'a rainbow bridge' เพื่อสื่อความหมายเชิงภาพมากกว่าเป็นสถานที่จริง สรุปคือ แปลได้ทั้งแบบคำต่อคำว่า 'Rainbow Bridge' หรือแบบขยายความว่า 'a bridge of the rainbow' ขึ้นอยู่กับความตั้งใจในการสื่อสารและบริบท

ชื่อเสียงของ 'ตำนานสไปเดอร์วิก' มักจะกลับไปที่สองผู้สร้างหลัก: คนเขียนเรื่องและคนวาดภาพ ซึ่งผสมผสานกันจนกลายเป็นความมหัศจรรย์ที่เด็กๆ และผู้ใหญ่หลงใหลได้ไม่ยาก ในมุมมองของแฟนคนหนึ่ง ฉันเห็นว่าส่วนสำคัญคือลักษณะการเล่าเรื่องที่เข้มข้นแต่ไม่ซับซ้อน ของผู้แต่งที่ชำนาญการสร้างโลกแฟนตาซีของเด็ก ๆ ร่วมกับภาพประกอบที่เติมชีวิตให้ตัวละครและสิ่งมีชีวิตต่าง ๆ เป็นงานที่ทำให้โลกในหนังสือรู้สึกจับต้องได้มากขึ้น การทำงานร่วมกันของทั้งคู่เกิดจากการที่อีกฝ่ายหนึ่งเข้าใจอารมณ์และโทนของเรื่อง ขณะที่อีกฝ่ายหนึ่งถ่ายทอดรายละเอียดผ่านภาพ ตอนอ่านฉันถูกดึงเข้าไปด้วยคำบรรยายที่เรียบง่ายแต่น่ากลัวพอประมาณ ทำให้ภาพประกอบของเรื่องไม่ใช่แค่สิ่งเสริมแต่เป็นส่วนหนึ่งของการเล่าเรื่อง คนที่อยู่เบื้องหลังจึงไม่ได้เป็นแค่ผู้เขียนหรือผู้วาดเพียงคนเดียวดื้อๆ แต่เป็นทีมที่เสริมจุดแข็งซึ่งกันและกันจนได้งานที่ติดตาและน่าจดจำไปอีกนาน ๆ

ขอเริ่มจากหนังที่ทำให้คนทั่วโลกพูดถึงความหลอนแบบไทยอย่าง 'ชัตเตอร์' — ถ้าอยากเริ่มจากเรื่องที่บาลานซ์ระหว่างกระโดดหัวใจและความหลอนติดค้างในหัว นี่คือจุดเริ่มต้นที่ดีมาก ความน่าสนใจของ 'ชัตเตอร์' อยู่ที่การใช้ภาพถ่ายเป็นตัวพลิกเรื่องและเป็นสัญลักษณ์ของความผิดบาป แทนที่จะพึ่งแต่เสียงดังหรือแสงวาบเดียวตัดขึ้นตัดลง หนังเลือกสร้างบรรยากาศจากรายละเอียดเล็ก ๆ ในภาพนิ่ง ซึ่งทำให้ความหลอนตามมาทีหลังแบบค่อยเป็นค่อยไป การเล่าเรื่องผสานโครงสร้างจิตวิทยาเข้ากับผีในลักษณะที่ทำให้เราต้องคิดตาม นี่เป็นเหตุผลที่ผมมองว่าเหมาะสำหรับคนที่เพิ่งเริ่มเส้นทางหนังผีไทย เพราะจะได้ทั้งความตื่นเต้นและความคิดสะเทือนใจ ไม่ใช่แค่หวาดกลัวชั่วคราว วิธีดูง่าย ๆ ที่ผมแนะนำคือปิดไฟสลัว ๆ แต่ไม่ต้องมืดสนิทจนทำให้ตัวเองกลัวเกินไป แล้วให้โฟกัสกับหน้าจอและเสียงรอบข้าง หนังมีจังหวะให้สะดุ้งเป็นพัก ๆ แต่ส่วนที่น่ากลัวที่สุดกลับเป็นความเงียบหลังจังหวะนั้น รวมถึงมิติของตัวละครที่สะท้อนผลของการกระทำ ทำให้ฉากจบทิ้งความคิดไว้นานกว่าหนังผีทั่วไป สำหรับใครที่อยากต่อจากตรงนี้ ลองดูหนังที่เน้นบรรยากาศแบบเล่าเรื่องยาวต่อ เช่น '4bia' หรือนำไปเปรียบกับหนังผีคอเมดี้อย่าง 'พี่มาก..พระโขนง' เพื่อเห็นความหลากหลายของแนวทางไทย การเริ่มจาก 'ชัตเตอร์' จะช่วยให้เข้าใจว่าทำไมหนังผีไทยบางเรื่องถึงน่าจดจำได้ไม่ใช่แค่เพราะผี แต่เพราะเรื่องราวเบื้องหลังของมัน

มีฉากหนึ่งในหนังผีไทยจากปีที่ผ่านมา ที่ทำให้ลมหายใจฉันชะงักและนอนไม่หลับเป็นคืนสองคืนหลังดูจบเลย ฉากนั้นเล่นกับความเงียบมากกว่าความดัง — กล้องถ่ายแบบพาเราไปช้า ๆ ผ่านมุมบ้านไม้เก่า เคลื่อนผ่านของใช้ที่มีฝุ่นจับ แล้วหยุดที่ประตูเล็ก ๆ ที่ปิดอยู่ ประตูเปิดออกเองอย่างช้า ๆ โดยไม่มีเสียงฉีกหรือวินาศ แต่สิ่งที่ทำให้ใจหายคือแสงสลัวที่ไหลออกมาเป็นเส้น ๆ พร้อมกับเสียงหายใจเบื้องหลังที่จับจังหวะกับเสียงนาฬิกาอย่างแม่นยำ ฉันสัมผัสถึงความอึดอัดแบบที่ไม่ใช่แค่ความกลัว แต่เป็นความคาดเดาไม่ได้ของสิ่งที่รออยู่หลังประตูนั้น ฉากนี้ใช้องค์ประกอบภาพและเสียงได้คมมาก ไม่ได้พึ่งพาพร็อพหรือหน้ากากผีแบบเดิม แต่เลือกใช้เงา เสียงสะท้อนของไม้ และการตัดต่อที่เรียบง่ายแต่ฉับไวเมื่อถึงฉากเร้าอารมณ์ ทำให้จังหวะการหลอนพุ่งขึ้นไปอย่างรวดเร็ว ตอนไคลแมกซ์ไม่ได้มีการโชว์หน้าผีเต็ม ๆ แต่เป็นการให้รายละเอียดเล็ก ๆ น้อย ๆ — มือที่โผล่ออกมาจากใต้เตียง เงาสะท้อนในกระจกที่กลับด้านเล็กน้อย — ซึ่งทำให้สมองต้องเติมเต็มภาพจนกลายเป็นมโนภาพที่น่ากลัวกว่าเดิม ฉันรู้สึกว่าความสำเร็จของฉากนี้มาจากการทำให้ผู้ชมเป็นส่วนหนึ่งของการสร้างความกลัว ไม่ใช่แค่การเสิร์ฟภาพสยองสำเร็จรูป นอกจากเทคนิคแล้ว สิ่งที่ทำให้ฉากนี้ติดตาคือความสัมพันธ์เชิงอารมณ์กับตัวละครเล็ก ๆ ที่ถูกทิ้งไว้ข้างหลัง ก่อนฉากหลอนจะเริ่ม มีการเล่าเรื่องสั้น ๆ ในแวบหนึ่งเกี่ยวกับความสัมพันธ์ในครอบครัว ทำให้ฉากนั้นมีผลกระทบมากขึ้นเพราะเรากลัวไม่ใช่แค่ผี แต่กลัวการสูญเสียและความผิดที่ไม่อาจกล่าวออกมา ฉันรู้สึกว่าหนังไทยเรื่องนี้ฉลาดที่ผสมปัจจัยทางอารมณ์เข้ากับองค์ประกอบสยอง ทำให้ฉากหนึ่งฉากทำงานได้ทั้งในฐานะความขนลุกและฐานะการเล่าเรื่อง ในท้ายที่สุดฉากนั้นยังคงวนเวียนอยู่ในความคิด เสียงหายใจและเงาที่กลับด้านยังตามฉันอยู่บ้างเมื่อไฟดับในห้องของตัวเอง