ผลงานที่มีชื่อเสียงของสมศักดิ์เจียม มีอะไรบ้าง?

ล่าสุดผลงานของสมศักดิ์ที่อ่านแล้วทำให้หัวใจเต้นไม่เป็นจังหวะคือหนังสือเล่มใหม่ชื่อ 'ไฟในสายลม' ซึ่งออกมาในรูปแบบนิยายเรียงความผสมสารคดีเล็ก ๆ ที่ยืดหยุ่นระหว่างความทรงจำกับภาพเมือง ผมกลับมองเห็นการเติบโตของเสียงเล่าเรื่องในผลงานนี้ ต่างจากงานก่อน ๆ ของเขาที่เน้นโครงเรื่องชัดเจน 'ไฟในสายลม' เลือกจะเล่าเป็นชิ้น ๆ ที่ผันแปรจากบทสั้นสู่บทยาว แล้วโยงเข้าด้วยธีมเดียวกันคือการค้นหาแสงในความมืด รายละเอียดเล็ก ๆ อย่างกลิ่นกาแฟยามเช้า หรือเสียงรถเมล์ในยามค่ำ ถูกใช้เป็นสัญลักษณ์อย่างฉลาด ทำให้ผมรู้สึกเหมือนกำลังเดินเล่นไปตามตรอกซอกซอยของตัวละคร สไตล์การเล่าในเล่มนี้ออกจะเป็นผู้ใหญ่แต่ไม่เย็นชา มีพื้นที่ให้ความเปราะบางและอารมณ์ฮึดสู้สลับกันไป เหมาะกับคนที่ชอบอ่านอะไรที่ไม่ตรงไปตรงมา แต่อยากให้มีความรู้สึกติดค้างหลังจากปิดหน้าสุดท้าย ถ้าคุ้นกับงานที่เน้นบรรยากาศและการสังเกตมากกว่าพล็อตยืดเยื้อ เล่มนี้จะตอบโจทย์ได้ดี และผมรู้สึกว่านี่คือก้าวใหม่ที่น่าจับตามอง

น่าสนใจที่มีคนตั้งคำถามแบบนี้ เพราะชื่อ 'สมศักดิ์ เจียม' ไม่ได้อยู่ในลิสต์ของงานดัดแปลงภาพยนตร์เชิงพาณิชย์ที่ผมคุ้นเคยโดยตรง ผมติดตามงานวรรณกรรมไทยมานานพอสมควร และจากที่สังเกตไม่พบว่ามีโปรเจกต์ภาพยนตร์ยักษ์ใหญ่หรือภาพยนตร์ฉายในโรงแบบกระแสหลักที่อ้างอิงผลงานของเขาเป็นต้นฉบับ ทั้งนี้ไม่ได้หมายความว่าไม่มีการเอาเรื่องของเขาไปแปลงเป็นงานอื่น ๆ ในระดับท้องถิ่นหรือโรงเรียน แต่อย่างน้อยในภาพรวมของวงการภาพยนตร์ระดับชาติ งานของเขายังไม่ถูกนำไปสร้างเป็นฟีเจอร์ฟิล์มที่เป็นที่รู้จักกว้าง พูดตรง ๆ ผมคิดว่าสไตล์การเขียนของบางคนเหมาะกับการแปลงให้เป็นละครโทรทัศน์หรือซีรีส์มากกว่า เพราะเนื้อหาเน้นความละเอียดอ่อนของตัวละครและบรรยากาศ มากกว่าจะเป็นพล็อตแอ็กชันกระชับ ซึ่งเป็นเหตุผลหนึ่งที่ทำให้บางนักเขียนยังไม่ค่อยถูกนำไปทำเป็นหนังโรง แต่เอาเข้าจริง ถ้าใครอยากเห็นผลงานของเขาบนจอใหญ่ ก็มีพื้นที่สำหรับการดัดแปลงแบบอิสระหรืองานเทศกาล ที่มักเปิดโอกาสให้เรื่องเล่าแนวนี้ได้แสดงศักยภาพของมัน

บอกตามตรงเลยว่าภาพลักษณ์ของเขาในฐานะนักวิชาการและนักกิจกรรมมักเด่นกว่าในฐานะนักเขียนงานวรรณกรรมทั่วไป ฉันมองว่า 'สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล' เป็นคนที่ผลิตงานเชิงวิเคราะห์ บทความเชิงประวัติศาสตร์ และคอลัมน์วิพากษ์สังคมเป็นหลัก มากกว่าการเขียนนิยายหรือซีรีส์วรรณกรรมเชิงสร้างสรรค์ จึงไม่น่าแปลกใจหากจะไม่เห็นชื่อเขาในลิสต์ผู้รับรางวัลวรรณกรรมระดับชาติที่มอบให้กับงานนวนิยายหรือกวีนิพนธ์ การยอมรับที่เขาได้รับมักอยู่ในรูปแบบอื่น เช่นการถูกยกย่องในแวดวงวิชาการ การได้รับเชิญบรรยาย หรือการมีผลงานที่ถูกอ้างอิงบ่อย ๆ ฉันคิดว่าสิ่งนี้สะท้อนว่าการแบ่งประเภทของรางวัลกับประเภทของงานเขียนมีความต่างกัน—งานวิชาการมักได้รางวัลจากสถาบันด้านการศึกษา ขณะที่วรรณกรรมเชิงสร้างสรรค์จะมีเวทีเฉพาะตัว สุดท้ายฉันรู้สึกว่าการมองหารางวัลอย่างเดียวไม่ควรเป็นตัววัดคุณค่าทั้งหมด งานของเขาสร้างผลกระทบทางความคิดและการเมืองให้สังคมไทยอย่างชัดเจน นั่นเองที่ทำให้ผลงานของเขามีคุณค่าต่อสาธารณะ แม้จะไม่ปรากฏถ้วยรางวัลวรรณกรรมบนชั้นหนังสือก็ตาม

นี่เป็นภาพรวมที่ฉันสรุปจากการติดตามงานเขียนของสมศักดิ์มานาน: เขามีผลงานครอบคลุมทั้งบทความวิชาการ หนังสือรวมเล่ม บทความวิจารณ์ และคอลัมน์ที่พูดถึงประวัติศาสตร์การเมืองไทย สังคมไทย และบทบาทของสถาบันต่างๆ ในยุคสมัยใหม่ ฉันมักจะเห็นงานของเขาแบ่งเป็นสองแบบหลัก — งานเชิงวิชาการที่อ้างอิงแหล่งข้อมูลหนาแน่น เหมาะกับคนที่อยากลงลึก และงานสำหรับสาธารณะที่เขียนให้คนทั่วไปเข้าใจได้ง่ายขึ้น เมื่ออ่านผลงานเหล่านั้นบ่อยๆ ฉันรู้สึกว่ามีความต่อเนื่องในธีมเรื่องการวิเคราะห์รัฐประหาร ราชวงศ์ การเมืองแห่งความทรงจำ และการสร้างชาติ งานบางชิ้นจะใช้ภาษาทางประวัติศาสตร์เข้มข้น ส่วนบางชิ้นจะเปลี่ยนเป็นน้ำเสียงที่ตรงไปตรงมา เหมาะกับการถกเถียงในวงสังคมออนไลน์หรือเสวนาสาธารณะ ผลงานของเขาจึงเหมาะทั้งกับคนที่อยากได้กรอบทฤษฎีและคนที่อยากเริ่มต้นทำความเข้าใจประวัติศาสตร์ร่วมสมัยของไทย สรุปง่ายๆ ว่าถ้าจะเริ่มอ่าน ให้มองหาบทความสั้นๆ สำหรับความเข้าใจเร็วตามด้วยงานวิชาการเพื่อเติมรายละเอียด ฉันชอบที่งานของเขาทำให้ประเด็นที่ซับซ้อนดูมีโครงสร้างและเชื่อมโยงกับปัจจุบันได้ดี เป็นมุมมองที่กระตุ้นให้คิดต่อมากกว่าแค่รับข้อมูลเฉยๆ

ย้อนกลับไปในวันที่เขายังเป็นเด็กหนุ่มที่ชอบซ่อมวิทยุเก่า ๆ และอ่านหนังสือพิมพ์ท้องถิ่น ผมจำได้ชัดว่าภาพของสมศักดิ์ เจียมในสายตาคนทั่วไปเริ่มจากความเป็นคนช่างสงสัยและลงมือทำ เขาเติบโตในชุมชนชนบทที่ไม่ใช่ศูนย์กลางความเจริญ แต่กลับได้รับแรงผลักดันจากครอบครัวที่ให้คุณค่ากับการเรียนรู้และการช่วยเหลือคนรอบข้าง หลังเรียนจบระดับปริญญาตรีในสาขาที่เกี่ยวข้องกับการสื่อสาร เขาเริ่มทำงานเป็นนักข่าวท้องถิ่น ซึ่งเป็นจุดที่ทำให้เขาเรียนรู้การฟัง การตั้งคำถาม และการถ่ายทอดเรื่องเล่าให้กลุ่มคนที่แตกต่างกันเข้าใจได้ง่ายขึ้น ในช่วงกลางของเส้นทางอาชีพ สมศักดิ์ตัดสินใจเปลี่ยนโฟกัสจากงานข่าวไปสู่การทำงานเชิงพัฒนาเชิงสังคม เขาเริ่มทำโครงการฝึกอบรมทักษะสื่อสารให้แก่ผู้ประกอบการรายย่อย และร่วมก่อตั้งกลุ่มที่ช่วยเชื่อมโยงทรัพยากรระหว่างชุมชนและภาคเอกชน งานนี้ทำให้เขาได้ทดลองบทบาทหลากหลายทั้งเป็นผู้จัดการโครงการ วิทยากร และที่ปรึกษาด้านการสื่อสารเชิงกลยุทธ์ หลังจากเจอทั้งความสำเร็จและความล้มเหลว เขาเริ่มเขียนบันทึกประสบการณ์และแนวคิดลงในบล็อกส่วนตัว ซึ่งคำเขียนเหล่านั้นหลุดรอดจากโลกออนไลน์ไปสู่บทความและหนังสือเล่มแรกของเขาชื่อ 'เส้นทางสร้างการเปลี่ยนแปลง' ที่พูดถึงการนำทักษะสื่อสารมาช่วยขับเคลื่อนชุมชน การเป็นผู้ประกอบการสังคมกลายเป็นอีกบทสำคัญของสมศักดิ์ เขาก่อตั้งองค์กรไม่แสวงหาผลกำไรที่เน้นสร้างแพลตฟอร์มให้ความรู้ด้านธุรกิจขนาดเล็กกับชาวบ้านผ่านเวิร์กช็อปเชิงปฏิบัติ ซึ่งผลงานนี้ได้รับการยอมรับในระดับภูมิภาคและทำให้เขาได้ร่วมงานกับหน่วยงานท้องถิ่นหลายแห่ง นอกจากงานภาคสนามแล้วเขายังสอนพาร์ตไทม์และเป็นวิทยากรบ่อยครั้งในงานสัมมนาที่พูดถึงการออกแบบกิจการเพื่อความยั่งยืน หลายคนจดจำเขาในฐานะคนที่ค่อย ๆ สร้างระบบให้คนธรรมดาสามารถฝึกฝนทักษะและต่อยอดรายได้ได้จริง ปิดท้ายด้วยความคิดส่วนตัว ผมรู้สึกว่าเส้นทางของสมศักดิ์สะท้อนภาพของคนที่ไม่ยอมแพ้ต่อขีดจำกัดของตนเองและยินดีจะแบ่งปันสิ่งที่เรียนรู้กับผู้อื่น อย่างน้อยสำหรับคนที่ติดตามผลงาน เขาเป็นตัวอย่างของการเปลี่ยนแปลงที่มาจากการลงมือทำจริง มากกว่าการรอคอยสูตรสำเร็จ และนั่นทำให้เรื่องราวของเขาน่าสนใจและเต็มไปด้วยแรงบันดาลใจ

คอลเล็กชันจากผลงานของสมศักดิ์เจียมมีหลายชิ้นที่แฟน ๆ ยินดีจับจองและสะสมไว้เล่นๆ ไปจนถึงของหายากที่ต้องลุ้นในงานอีเวนต์ เราเป็นคนชอบเปิดชั้นวางดูแล้วจะยิ้มทุกครั้งเมื่อเจอของจาก 'เงาในสายลม' เพราะงานนี้มีไลน์สินค้าที่ชัดเจน: หนังสือปกแข็งฉบับลิมิเต็ดที่มาพร้อมลายเซ็นและฟอยล์สวย ๆ, อาร์ตบุ๊กขนาดใหญ่, พวงกุญแจอะคริลิกตัวละคร และเซ็ตพินเม็ดเล็กสำหรับติดแจ็กเก็ต นอกจากนั้นยังมีแสตนดี้ขนาดตั้งโชว์ซึ่งออกตามรอบเทศกาลเหมือนเป็นของสะสมซีรีส์หนึ่ง ความดีงามคือบางชิ้นเป็นการผลิตร่วมกับสตูดิโอท้องถิ่น ทำให้คุณภาพงานศิลป์ชัดและคุ้มค่า เสน่ห์ของการมีของเหล่านี้อยู่ที่การได้หยิบขึ้นมาดูแล้วนึกถึงฉากโปรด ไม่ต้องห่วงเรื่องหายากเกินไป หากติดตามประกาศของผู้จัดหรืองานแฟร์ประจำปีก็มักมีรีสต็อกบ้างเป็นครั้งคราว

ชื่อ 'สมศักดิ์เจียม' ฟังดูคุ้น ๆ แต่ผมไม่พบหลักฐานชัดเจนว่านิยายเล่มใดของเขาได้รับรางวัลระดับชาติที่คนทั่วไปมักอ้างถึง เช่น รางวัลซีไรต์หรือรางวัลหนังสือแห่งชาติ ผมเป็นคนชอบตามประวัติผู้แต่งและการประกวดวรรณกรรมอยู่บ่อย ๆ จึงแบ่งปันมุมมองแบบตรงไปตรงมาว่าอาจมีความเป็นไปได้สองทาง: หนึ่งคือชื่อดังกล่าวอาจเป็นนามปากกาหรือผู้เขียนที่ทำงานในวงวรรณกรรมท้องถิ่นและได้รับรางวัลเล็ก ๆ ในงานประกวดของชุมชน อีกทางคือเขาอาจมีผลงานตีพิมพ์ในรูปแบบออนไลน์ที่ได้รับรางวัลหรือการยอมรับจากแฟน ๆ ในชุมชนออนไลน์ ซึ่งมักจะไม่ถูกบันทึกในฐานข้อมูลสาธารณะเดียวกับรางวัลทางการ ถ้าอยากมองแบบผม ความน่าสนใจคือการตามหาจากประกาศผลรางวัลของสำนักพิมพ์ท้องถิ่น รายการประกวดนิยายออนไลน์ หรืองานเทศกาลหนังสือของจังหวัดต่าง ๆ — เพราะบ่อยครั้งผู้เขียนหน้าใหม่จะเริ่มจากรางวัลเล็ก ๆ ก่อนจะโดดมาเป็นที่รู้จักกว้างขึ้น แต่จากสิ่งที่ผมมีตอนนี้ ไม่พบชื่อผลงานใดที่โดดเด่นว่าเคยรับรางวัลระดับประเทศ

หนึ่งในผลงานที่โดดเด่นที่สุดของสมศักดิ์เจียมคือ 'ดาวเหนือ' ซึ่งมักถูกหยิบยกเป็นตัวอย่างเมื่อคนพูดถึงงานที่ได้รับรางวัลมากที่สุดและคำชมนับไม่ถ้วน ฉันเคยอ่านเล่มนี้ตอนดึกๆ แสงไฟนวลๆ ทำให้ประโยคของเขาดูโดดเด่นขึ้นไปอีก ชั้นภาษาเรียบง่ายแต่แฝงสัญลักษณ์ทางความทรงจำ บทบาทตัวละครเล็กๆ กลับถ่ายทอดความเปลี่ยนแปลงของชุมชนได้อย่างชัดเจน ผลงานนี้คว้ารางวัลวรรณกรรมแห่งชาติและยังได้รับเชิญเข้าร่วมเทศกาลนานาชาติหลายครั้ง ซึ่งนักวิจารณ์ชอบพูดถึงการเล่าเรื่องแบบมุมเล็กที่สะเทือนใจคนอ่านได้ลึก ผมชอบฉากหนึ่งที่ตัวเอกเฝ้ามองดวงดาวแล้วนึกถึงอดีตสลับปัจจุบัน — ฉากสั้นๆ แต่คนอ่านจำนวนมากบอกว่าจำได้ไม่ลืม เหตุผลที่ชื่อ 'ดาวเหนือ' ถูกยกมาเสมอไม่ใช่แค่เพราะรางวัลที่ได้ แต่เพราะมันเปิดมุมมองใหม่ให้กับงานเขียนแนวนี้ ทำให้ผู้อ่านพูดถึงและนำไปตีความต่อจนกลายเป็นผลงานคลาสสิกในห้องสมุดส่วนตัวของหลายคน