เรื่อง อิเหนา มี มา ตั้งแต่ สมัย ใด และได้รับอิทธิพลจากใครบ้าง

ต้นตอของ 'อิเฬนา' มีรากฐานย้อนไปไกลถึงวรรณกรรมเชิงตำนานในคาบสมุทรชวาและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ตอนบน ผมมองว่าแก่นแท้ของเรื่องมาจากวงจรตำนาน 'ปัญจิ' (Panji) ของชวาตอนกลาง—ตัวละครอย่าง Inu Kertapati และ Sekartaji ในชวานั้นแทบจะเป็นบรรพบุรุษตรง ๆ ของเจ้าชายอิเหนาและนางจันทร์ฉายในฉบับไทย นักประวัติศาสตร์ส่วนใหญ่ตั้งรากเรื่องราวพวกนี้ไว้ในยุคศตวรรษที่ 12–14 เมื่ออาณาจักรแคว้นชวาเช่นกาดิรีและมาจาภิทาย์เฟื่องฟู แล้วเรื่องราวก็แพร่กระจายผ่านพ่อค้า นักทูต และศิลปินการแสดงระหว่างเกาะต่าง ๆ

เมื่อเรื่องจากชวาเดินทางสู่แหลมมลายู มันเข้ารูปเป็นตำนานท้องถิ่นในรูปแบบ 'hikayat' ของมลายู และจากนั้นก็ไหลเข้ามายังสยาม เรื่องเล่าถูกปรับให้เข้ากับรสนิยมและพิธีการของราชสำนักไทย จนกลายเป็น 'อิเฬนา' ในวรรณกรรมและการละครสมัยอยุธยา–รัตนโกสินทร์ การแสดงโขน หรือละครชั้นสูงก็รับเอาส่วนของการแต่งกาย ฉากต่อสู้ และโครงอารมณ์จากต้นฉบับเข้ามา ทำให้สายสัมพันธ์เชิงวัฒนธรรมชัดเจนขึ้น

สิ่งที่ผมชอบคือแม้รากจะชวา แต่ 'อิเฬนา' กลายเป็นงานรวมของอิทธิพลหลากหลาย—มีเงื่อนไขจากอินเดียทั้งทางธีมและโครงสร้างเรื่อง ความโรแมนติกแบบราชสำนักแบบปัญจิจากชวา และการกลั่นกรองผ่านวรรณกรรมมลายูและรสนิยมไทย ผลลัพธ์คือเรื่องเล่าที่ทั้งคุ้นเคยและเป็นท้องถิ่นในเวลาเดียวกัน เห็นแล้วรู้สึกว่าวรรณกรรมเก่า ๆ มันมีชีวิตนะ ผ่านการเดินทางของคนและศิลปะ

ฉบับไทยของ 'อิเฬนา' เกิดขึ้นเพราะมีเรื่องราวต้นฉบับจากชวา (วงเรื่องปัญจิ) ที่เดินทางผ่านมลายูเข้ามาในสยาม โดยพื้นฐานแล้วมันเป็นเรื่องรักในราชสำนักที่ถูกแต่งเติมให้เข้ากับรสนิยมไทยและรูปแบบการละครในราชสำนัก

ผมชอบมองว่าอิทธิพลสำคัญมีสามทางชัดเจน: หนึ่ง คือความเป็นต้นตำรับจากชวา (Panji cycle) สอง คือการกลายรูปผ่านวรรณกรรมมลายูที่นำมาซึ่งสำนวนและโครงเรื่องบางอย่าง สาม คือองค์ประกอบจากวรรณกรรมอินเดียที่แทรกอยู่ในธีมฮีโร่และการทดสอบคุณธรรมของตัวละคร การมองแบบนี้ช่วยให้เข้าใจว่าทำไม 'อิเฬนา' ถึงมีทั้งกลิ่นอายเอเชียตะวันออกเฉียงใต้และสัมผัสแบบราชสำนักไทยในเวลาเดียวกัน

มองในแง่การแสดง การเปลี่ยนแปลงเหล่านี้ยิ่งชัดเจน—ฉาก การแต่งกาย และบทพูดถูกปรับเพื่อเวทีไทยจนกลายเป็นวรรณกรรมและศิลปะการแสดงที่เราคุ้นเคยกันในปัจจุบัน นี่แหละที่ทำให้เรื่องนี้น่าสนใจต่อการติดตาม เหมือนงานศิลป์ที่เล่าเรื่องการเดินทางข้ามวัฒนธรรมอย่างนุ่มนวล

ประวัติความเป็นมาของ 'อิเฬนา' สามารถอธิบายสั้น ๆ ได้แบบนี้: ต้นตำรับคือวงรอบเรื่องเล่าแบบปัญจิจากชวา ซึ่งมีอายุย้อนไปตั้งแต่ยุคกลางของอินโดนีเซีย (ประมาณพุทธศตวรรษที่ 17–19 ตามการนับคริสต์ศตวรรษที่ 12–14) เรื่องเหล่านั้นแพร่กระจายไปตามเส้นทางการค้าทางทะเลเข้าสู่มลายูและดินแดนสยาม

เมื่อเข้าสู่พื้นที่มลายู เรื่องราวถูกบันทึกและดัดแปลงเป็นรูปแบบ 'hikayat' ที่มีลักษณะและเนื้อหาที่เข้ากับสังคมมุสลิมบางส่วน จากนั้นเมื่อเข้ามาในราชสำนักสยาม ก็ได้รับการประดิษฐ์ประดอยใหม่ให้เหมาะกับการละครและพิธีการไทย ผลคือโครงเรื่องหลักเกี่ยวกับเจ้าชายที่พลัดพรากและความรักแบบราชสำนักยังอยู่ครบ แต่รายละเอียดเชิงพิธี ศิลปะการแสดง และสำนวนภาษาเป็นของท้องถิ่นมากขึ้น

นอกจากชวาและมลายูแล้ว อิทธิพลจากวรรณกรรมอินเดียก็เข้ามาแบบทางอ้อม—ทั้งในโครงสร้างฮีโร่และธีมทางศีลธรรม ทำให้ 'อิเฬนา' เป็นงานที่ผสมผสานหลากวัฒนธรรมอย่างน่าทึ่งและเข้าถึงผู้ชมหลากรุ่นได้