ความแตกต่างระหว่างอิเหนาโบราณกับฉบับสมัยใหม่คืออะไร

เคยสงสัยไหมว่าต้นฉบับของ 'อิเหนา' มาจากภาษาอะไร ความจริงที่ผมมักเล่าให้เพื่อน ๆ ฟังบ่อย ๆ คือเรื่องนี้มีสายสัมพันธ์แน่นแฟ้นกับวรรณกรรมมลายูโบราณ ไม่ว่าจะเป็นเรื่องโครงเรื่อง ตัวละคร หรือโทนของนิทาน วัสดุพื้นฐานของตำนานนี้ถูกบันทึกและเล่าผ่านภาษามลายูในรูปแบบหนังสือฉบับโบราณที่ใช้อักษรจาวี (Jawi) ซึ่งเป็นการเขียนภาษามลายูด้วยตัวอักษรอาหรับที่ได้รับอิทธิพลจากวัฒนธรรมมุสลิมในภูมิภาค การที่รูปแบบเล่าเรื่องมีลักษณะคล้ายตำนานหรือนิทานฮิกายะห์ (hikayat) บ่งชี้ได้ค่อนข้างชัดว่ารากเหง้าของเรื่องนี้ไม่ได้เริ่มจากภาษาไทยเดิมแต่ย้ายมาปรับตัวเมื่อเข้าสู่สนามภาษาไทยและวรรณกรรมของสยาม การแปลและดัดแปลงเป็นภาษาไทยทำให้ 'อิเหนา' ที่คนไทยคุ้นเคยมีรสชาติและโครงสร้างวรรณกรรมแบบไทยมากขึ้น แต่แก่นดั้งเดิมยังคงสะท้อนรอยของภาษามลายู เช่น คำยืมและแนวคิดเรื่องราชตระกูล การเดินทาง การทดสอบความซื่อสัตย์ และความสัมพันธ์เชิงสัญลักษณ์ระหว่างตัวละครสำคัญ ๆ ซึ่งพบได้ในเรื่องเล่าของชวาและมลายูด้วย ฉะนั้นถาถามถึง “ต้นฉบับ” ในความหมายของต้นเรื่องหรือต้นแบบที่แพร่หลายก่อนจะมาเป็นฉบับไทย ส่วนใหญ่จะตอบว่าเขียนด้วยภาษามลายูในรูปแบบโบราณ (มลายู-จาวี) มากกว่าเป็นภาษาไทยดั้งเดิม มุมมองแบบนี้ทำให้ผมรู้สึกตื่นเต้นทุกครั้งที่อ่านฉบับภาษาไทยแล้วลองมองย้อนกลับไปยังรากของมัน เหมือนตามหาลายเส้นเดิมของภาพวาดที่ถูกระบายสีเพิ่มเรื่อย ๆ เวลาที่อ่านจะได้ความหวานขมของวรรณกรรมข้ามวัฒนธรรม ที่สำคัญคือมันสอนให้รู้ว่าตำนานหนึ่งเรื่องสามารถเดินทาง เปลี่ยนภาษา และยังคงความงามได้ แม้จะถูกแปลงเป็นรูปแบบใหม่ ๆ ก็ตาม

ย้อนกลับไปสู่เรื่องเล่าคลาสสิกอย่าง 'อิเหนา' แล้วจะเห็นว่าเรื่องนี้ไม่ใช่แค่เทพนิยายรักธรรมดา แต่เป็นผลงานที่ถูกบอกเล่าต่อกันทั้งในรูปแบบวรรณกรรมและการแสดงเวทีหลายยุคหลายสมัย หลักๆ ในฉบับที่เราอ่านกันโดยทั่วไป ตัวเอกชัดเจนคืออิเหนา—เจ้าชายผู้กล้าหาญ พยายามพิสูจน์ความรักและหน้าที่ของตัวเองผ่านการเดินทางและการต่อสู้ ทั้งในแง่จิตใจและสถานการณ์ทางการเมือง ส่วนฝ่ายหญิงซึ่งบทบาทของเธอในฉบับไทยมักถูกวางให้เป็นเจ้าหญิงที่งดงามและมีความเมตตา บทบาทของเธอคือแรงขับเคลื่อนสำคัญที่ทำให้อิเหนาตัดสินใจเสี่ยงทุกอย่างเพื่อให้ได้มาซึ่งความรัก นอกจากนี้ยังมีตัวละครรองที่สำคัญ เช่นพระราชาและพระมารดาผู้เป็นทั้งผู้ให้กำเนิดและอุปสรรค คู่แข่งที่มาเป็นเงาเหนี่ยวรั้งความรักของคู่พระ-นาง และข้าราชบริพารหรือเพื่อนร่วมทางที่ทำหน้าที่ชี้นำหรือทดสอบความซื่อสัตย์ของอิเหนา ในบางฉบับยังเติมองค์ประกอบเหนือธรรมชาติเข้ามา เช่นฤาษีหรือเทพผู้คอยให้คำปรึกษา จุดนี้ชัดเจนว่าเรื่องเล่าไม่ได้มุ่งแค่ความรัก แต่มองเรื่องอุดมคติของความจงรักภักดี เกียรติ และหน้าที่ สรุปให้เห็นภาพง่ายๆ คือ 'อิเหนา' มีแกนกลางเป็นคู่พระ-นางที่ความรักถูกทดสอบโดยอุปสรรคหลากหลาย รายละเอียดชื่อนามและเหตุการณ์จะแตกต่างกันตามฉบับ แต่โครงสร้างบทบาทพื้นฐานยังคงเดิม ซึ่งผมมองว่าเป็นเหตุผลที่ทำให้เรื่องนี้ยังมีชีวิตในวัฒนธรรมของเราได้จนทุกวันนี้

เราเคยสงสัยมานานว่าเรื่องราวยิ่งใหญ่ในเวทีละครโบราณอย่าง 'อิเหนา' จะมาจากคนๆ เดียวหรือเป็นผลรวมของหลายเสียงกันแน่ และพอมานั่งไล่ดูภาพรวมแล้วก็ต้องบอกว่าไม่มีคำตอบเดียวที่เด็ดขาดนัก ต้นตอของ 'อิเหนา' ในความเข้าใจของฉันคือเรื่องเล่าที่เดินทางข้ามหมู่เกาะและชายฝั่งเอเชียตะวันออกเฉียงใต้—รากของมันใกล้เคียงกับไซเคิลนิทาน 'ปัญจิ' ของชวา-จักรวาลอินโดนีเซีย และยังมีกลิ่นอายของวรรณคดีมลายูที่เรียกว่า hikayat ซึ่งถูกเล่าและดัดแปลงไปตามภาษาและบริบทของแต่ละท้องถิ่น เมื่อเข้าสู่สยาม เรื่องราวนี้ถูกปรับให้เข้ากับรสนิยมศิลปะในราชสำนัก ถูกเรียบเรียงให้เข้ารูปแบบฉันทลักษณ์ไทย และกลายเป็นมรดกทางการละครที่ใช้ทั้งในละครหน้ากากและละครร้อง การเรียกผู้แต่งเพียงคนเดียวจึงมักไม่ตรงกับความเป็นจริง ในประวัติศาสตร์วรรณกรรมของเรา วรรณกรรมประเภทนี้มักเกิดจากการเล่า ปรับ ปรุง และบันทึกโดยนักเล่าในวัง นักบทร้อง หรือนักปราชญ์ที่ไม่ได้เซ็นชื่อเป็นผู้แต่งคนเดียว บางเวอร์ชันอาจมาจากการแปล-เรียบเรียงของกวีคนหนึ่ง แต่อีกเวอร์ชันก็ถูกแก้ไขโดยคนอื่นในชั่วอายุหลายรุ่น ฉะนั้นฉันมองว่า 'อิเหนา' คือผลงานรวมใจของวัฒนธรรม ที่สะท้อนการแลกเปลี่ยนระหว่างชวา มลายู และสยาม และที่สำคัญคือมันถูกทำให้เป็นของเราเมื่อถูกใช้ในพิธีกรรมและการแสดงพื้นบ้าน การที่ไม่มีชื่อผู้แต่งเดี่ยวไม่ได้ทำให้เรื่องนี้ด้อยค่า ตรงกันข้าม มันเพิ่มความน่าสนใจให้การศึกษาว่าแต่ละยุคและแต่ละเวทีตีความตัวละครและเหตุการณ์อย่างไร สำหรับฉัน ความเป็นกลุ่มนี้กลับช่วยให้ภาพ 'อิเหนา' มีหลายชั้น ทั้งด้านความโรแมนติก การเมือง และพิธีกรรม ซึ่งทำให้ทุกครั้งที่ได้ดูหรือนึกถึงฉากจากละคร ฉันยังคงเห็นทั้งความเก่าแก่และการปรับตัวของวรรณกรรมชิ้นนี้อยู่เสมอ

ย้อนกลับไปในช่วงที่ชอบดูการแสดงพื้นบ้านมากขึ้น ผมรู้สึกว่ามีหลายครั้งที่เรื่องราวจาก 'อิเหนา' ถูกนำมาปรับเป็นบทละครเวทีหรือการแสดงพื้นบ้านในรูปแบบต่าง ๆ และมันมักจะถูกตีความใหม่ตามยุคสมัย บทบาทของ 'อิเหนา' ในเวทีไทยมักเห็นได้จากการแสดงละครเวทีพื้นบ้าน ละครฉากใหญ่ และการเต้นรำแบบนาฏศิลป์ที่หยิบเอาช่วงสำคัญของเรื่องมาเล่าใหม่ ทั้งฉากความรัก ระหว่างอิเหนาและนางเหยา หรือการต่อสู้เพื่อศักดิ์ศรี มันทำให้ผู้ชมที่ไม่คุ้นเคยกับบทกวีเดิมเข้าถึงได้ง่ายขึ้น ฉันชอบการที่นักแสดงหยิบเฉพาะอารมณ์หลักมาเน้นและผสมกับท่วงทำนองดนตรีพื้นเมือง ทำให้ภาพรวมดูสดและจับใจ มุมมองส่วนตัวคือการดูงานดัดแปลงเหล่านี้เหมือนการได้เห็นเรื่องเก่าที่ยังมีชีวิต บางเวอร์ชันใส่เทคนิคสมัยใหม่ บางเวอร์ชันยืนพื้นแบบดั้งเดิม แต่ทุกเวอร์ชันล้วนแสดงให้เห็นว่าท่วงทำนองและธีมของ 'อิเหนา' ยังคงมีพลังพอจะสร้างบทใหม่ ๆ ให้คนรุ่นต่อไปได้อินกับมัน แม้จะไม่ได้เป็นแฟนตัวยงของละครเวทีทุกรูปแบบ แต่การเห็นมุมมองใหม่ ๆ จากบทเก่า ๆ ก็มักทำให้ฉันทึ่งอยู่เสมอ

ฉันมักจะเปรียบ 'อิเหนา' เหมือนงานปะติดที่ทอขึ้นจากเรื่องเล่าหลายสายมากกว่าจะเป็นผลงานของคนคนเดียว สิ่งที่ชัดเจนคือไม่มีบันทึกชื่อผู้แต่งเดี่ยวๆ แบบที่เราคุ้นกับงานสมัยใหม่ นักวิชาการมักพูดถึงกลุ่มคนทำงานในราชสำนักหรือคณะกวีที่ปรับแต่งนิทานมลายูโบราณเข้ากับบริบทสยาม สายเรื่องต้นน้ำของเนื้อหามักถูกโยงกับตำนานมลายูอย่าง 'Hikayat Inderaputera' ซึ่งกระจายตัวในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้และถูกแปล-ดัดแปลงหลายครั้ง ถ้ามองในมุมครอบครัวของผู้แต่ง ฉันคิดว่าเป็นไปได้สูงที่ผู้รังสรรค์ต้นฉบับจะมาจากตระกูลที่เกี่ยวข้องกับราชสำนักหรือชนชั้นกลางที่มีความรู้ทางภาษาและวรรณกรรมมากพอ พวกเขาอาจไม่เขียนชื่อเพราะวัฒนธรรมสมัยนั้นให้ความสำคัญกับงานมากกว่าตัวผู้สร้าง ผลงานจึงผ่านการแก้ไขต่อเนื่องโดยคนรุ่นหลัง ทำให้ต้นกำเนิดส่วนตัวของ 'ผู้แต่ง' ถูกกลืนไปกับงานร่วมของชุมชนวรรณกรรม เมื่อคิดถึงภาพรวม ฉันรู้สึกว่าอิเหนาเป็นผลผลิตของการแลกเปลี่ยนอารยธรรม ยากที่จะจับตัวผู้แต่งเดียว แต่ก็น่าอบอุ่นที่รู้ว่ามันเกิดจากแรงร่วมของคนหลากหลาย และยังมีชีวิตผ่านการเล่าเรื่อยมา

ประวัติศาสตร์การอ้างอิง 'อิเหนา' ในวงวิชาการมีลักษณะเหมือนสนามประลองระหว่างเอกสารกับการตีความ โดยมากนักวิชาการจะไม่ยึดติดกับชื่อผู้แต่งคนเดียว แต่จะอาศัยชื่อต้นฉบับ ฉบับพิมพ์ หรือชื่อบรรณาธิการเป็นหัวใจในการอ้างอิง ฉันมักเห็นการอ้างที่เขียนว่า 'อิเหนา' ตามด้วยคำอธิบายสั้น ๆ เช่น (ฉบับแก้ไข/ฉบับบรรณาธิการ) หรือระบุตำแหน่งต้นฉบับที่เก็บในหอจดหมายเหตุ เพื่อให้ผู้อ่านตามกลับไปยังแหล่งข้อมูลจริงได้ อีกด้านหนึ่ง งานวิชาการบางชิ้นจะนำเอาการเปรียบเทียบข้ามวรรณกรรมมาใช้ อย่างเช่นการเอา 'อิเหนา' มาเปรียบกับ 'รามเกียรติ์' เพื่อชี้ว่าวิธีอ้างชื่อผู้แต่งและการตีความต่างกันอย่างไรในบทกวีมหากาพย์ สุดท้ายฉันคิดว่าการอ้างถึง 'อิเหนา' จึงเป็นทั้งเรื่องเทคนิคบรรณานุกรมและเรื่องนิยามความเป็นผู้แต่งในวรรณคดีปากเปล่า แบบที่ทำให้การศึกษาเชิงประวัติศาสตร์วรรณกรรมมีมิติทั้งเอกสารและสังคมวัฒนธรรม

หลายคนอาจไม่คาดคิดว่าเรื่องเล่าที่เรียกกันว่า 'อิเหนา' มีรากมาจากขบวนตำนานที่ไหลผ่านเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มากกว่าการเป็นงานของนักเขียนคนเดียว ฉันชอบคิดว่า 'อิเหนา' คือผลจากการผสมผสานวัฒนธรรม: ต้นตอมาจากรอบข้างของนิทานแพนจิ (Panji) จากชวา ซึ่งถูกดัดแปลงเข้ามาทางชายฝั่งมลายูแล้วต่อมาถูกนำขึ้นสู่ราชสำนักไทยในสมัยอยุธยา เวลาอ่านฉบับที่เป็นบทละครหรือลิลิตแล้วจะเห็นเลยว่ามีการปรับจังหวะภาษาและลวดลายทางวรรณกรรมให้เข้ากับรสนิยมของชนชั้นผู้ปกครองของไทย นี่แหละทำให้ผู้คนในสยามรู้จักเรื่องนี้ในสภาพที่แตกต่างไปจากเวอร์ชันชวาอย่างชัดเจน ฉันมักนึกภาพนักเลงสมาคมศิลป์ในวังที่นั่งฟังนักเล่านำเสนอ แล้วค่อย ๆ ตัดต่อ ตัดทอน และเติมบทจนกลายเป็นสิ่งที่เราเรียกว่าคลาสสิกไทยวันนี้

ตั้งแต่ครั้งแรกที่เปิดอ่าน 'อิเหนา' ผมรู้สึกว่าตัวเอกคนนี้ไม่ใช่แค่ฮีโร่ขาวสะอาดแบบในนิยายปรัมปราทั่วไป แต่เป็นคนที่ถูกฉีกออกระหว่างความรัก ความรับผิดชอบ และการพิสูจน์ตัวตน เรื่องราวของเขาขับเคลื่อนด้วยการตัดสินใจที่ไม่มีทางถูกต้องเพียงทางเดียว และนั่นทำให้บทของ 'อิเหนา' สำคัญกว่าที่คิด เพราะเขาเป็นกระจกสะท้อนความขัดแย้งในสังคมและจิตใจมนุษย์ ผมชอบฉากที่เขาต้องปลอมตัวเป็นคนรับใช้เพื่อเข้าใกล้อนาคตหรือคนรัก — ฉากนั้นแสดงด้านเปราะบางและอีโก้ที่ต้องละทิ้งเพื่อเป้าหมายได้ชัดเจน การปลอมตัวไม่ได้เป็นเพียงเล่ห์กลทางกาย แต่มันเป็นการทดสอบความอดทน ความจงรักภักดี และการเรียนรู้บทบาทของตัวเองต่อหน้าผู้อื่น ในอีกด้านหนึ่ง เมื่อเขาต้องเผชิญกับการต่อสู้หรือความสูญเสีย ก็เห็นว่าบทบาทของเขาไม่ได้จำกัดอยู่แค่ความกล้าหาญ แต่รวมถึงการเยียวยาและการนำคนอื่นให้ก้าวผ่านความทุกข์ ทำให้ผมคิดว่า 'อิเฬนา' เป็นเสาหลักของเรื่องในสองความหมาย: ทั้งเป็นตัววางโครงเรื่องให้ขยับและเป็นตัวแทนแนวคิดของเรื่อง เมื่อเขาอยู่เฉย ๆ เรื่องจะหยุด เมื่อเขาตัดสินใจ เรื่องจะหมุนไปข้างหน้า นอกเหนือจากพล็อตแล้ว การเดินทางทางอารมณ์และจริยธรรมของเขายังทำหน้าที่เป็นบทเรียนแบบละเอียด—ไม่ใช่การสอนที่ชัดแจ้ง แต่เป็นการเปิดโอกาสให้ผู้อ่านตั้งคำถามกับคำว่าเกียรติ ความรัก และหน้าที่ จริง ๆ แล้วฉากที่ทำให้ผมสะเทือนใจที่สุดไม่ใช่ชัยชนะ แต่เป็นตอนที่เขาต้องเลือกระหว่างสิ่งที่อยากได้กับสิ่งที่ควรทำ เพราะนั่นคือสิ่งที่ทำให้ตัวละครในตำนานยังคงมีชีวิตและน่าสนใจยาวนาน