อิเหนาสามารถใช้สอนค่านิยมหรือประวัติศาสตร์เรื่องอะไรได้บ้าง

ย้อนกลับไปสู่เรื่องเล่าคลาสสิกอย่าง 'อิเหนา' แล้วจะเห็นว่าเรื่องนี้ไม่ใช่แค่เทพนิยายรักธรรมดา แต่เป็นผลงานที่ถูกบอกเล่าต่อกันทั้งในรูปแบบวรรณกรรมและการแสดงเวทีหลายยุคหลายสมัย หลักๆ ในฉบับที่เราอ่านกันโดยทั่วไป ตัวเอกชัดเจนคืออิเหนา—เจ้าชายผู้กล้าหาญ พยายามพิสูจน์ความรักและหน้าที่ของตัวเองผ่านการเดินทางและการต่อสู้ ทั้งในแง่จิตใจและสถานการณ์ทางการเมือง ส่วนฝ่ายหญิงซึ่งบทบาทของเธอในฉบับไทยมักถูกวางให้เป็นเจ้าหญิงที่งดงามและมีความเมตตา บทบาทของเธอคือแรงขับเคลื่อนสำคัญที่ทำให้อิเหนาตัดสินใจเสี่ยงทุกอย่างเพื่อให้ได้มาซึ่งความรัก นอกจากนี้ยังมีตัวละครรองที่สำคัญ เช่นพระราชาและพระมารดาผู้เป็นทั้งผู้ให้กำเนิดและอุปสรรค คู่แข่งที่มาเป็นเงาเหนี่ยวรั้งความรักของคู่พระ-นาง และข้าราชบริพารหรือเพื่อนร่วมทางที่ทำหน้าที่ชี้นำหรือทดสอบความซื่อสัตย์ของอิเหนา ในบางฉบับยังเติมองค์ประกอบเหนือธรรมชาติเข้ามา เช่นฤาษีหรือเทพผู้คอยให้คำปรึกษา จุดนี้ชัดเจนว่าเรื่องเล่าไม่ได้มุ่งแค่ความรัก แต่มองเรื่องอุดมคติของความจงรักภักดี เกียรติ และหน้าที่ สรุปให้เห็นภาพง่ายๆ คือ 'อิเหนา' มีแกนกลางเป็นคู่พระ-นางที่ความรักถูกทดสอบโดยอุปสรรคหลากหลาย รายละเอียดชื่อนามและเหตุการณ์จะแตกต่างกันตามฉบับ แต่โครงสร้างบทบาทพื้นฐานยังคงเดิม ซึ่งผมมองว่าเป็นเหตุผลที่ทำให้เรื่องนี้ยังมีชีวิตในวัฒนธรรมของเราได้จนทุกวันนี้

เคยสงสัยไหมว่าต้นฉบับของ 'อิเหนา' มาจากภาษาอะไร ความจริงที่ผมมักเล่าให้เพื่อน ๆ ฟังบ่อย ๆ คือเรื่องนี้มีสายสัมพันธ์แน่นแฟ้นกับวรรณกรรมมลายูโบราณ ไม่ว่าจะเป็นเรื่องโครงเรื่อง ตัวละคร หรือโทนของนิทาน วัสดุพื้นฐานของตำนานนี้ถูกบันทึกและเล่าผ่านภาษามลายูในรูปแบบหนังสือฉบับโบราณที่ใช้อักษรจาวี (Jawi) ซึ่งเป็นการเขียนภาษามลายูด้วยตัวอักษรอาหรับที่ได้รับอิทธิพลจากวัฒนธรรมมุสลิมในภูมิภาค การที่รูปแบบเล่าเรื่องมีลักษณะคล้ายตำนานหรือนิทานฮิกายะห์ (hikayat) บ่งชี้ได้ค่อนข้างชัดว่ารากเหง้าของเรื่องนี้ไม่ได้เริ่มจากภาษาไทยเดิมแต่ย้ายมาปรับตัวเมื่อเข้าสู่สนามภาษาไทยและวรรณกรรมของสยาม การแปลและดัดแปลงเป็นภาษาไทยทำให้ 'อิเหนา' ที่คนไทยคุ้นเคยมีรสชาติและโครงสร้างวรรณกรรมแบบไทยมากขึ้น แต่แก่นดั้งเดิมยังคงสะท้อนรอยของภาษามลายู เช่น คำยืมและแนวคิดเรื่องราชตระกูล การเดินทาง การทดสอบความซื่อสัตย์ และความสัมพันธ์เชิงสัญลักษณ์ระหว่างตัวละครสำคัญ ๆ ซึ่งพบได้ในเรื่องเล่าของชวาและมลายูด้วย ฉะนั้นถาถามถึง “ต้นฉบับ” ในความหมายของต้นเรื่องหรือต้นแบบที่แพร่หลายก่อนจะมาเป็นฉบับไทย ส่วนใหญ่จะตอบว่าเขียนด้วยภาษามลายูในรูปแบบโบราณ (มลายู-จาวี) มากกว่าเป็นภาษาไทยดั้งเดิม มุมมองแบบนี้ทำให้ผมรู้สึกตื่นเต้นทุกครั้งที่อ่านฉบับภาษาไทยแล้วลองมองย้อนกลับไปยังรากของมัน เหมือนตามหาลายเส้นเดิมของภาพวาดที่ถูกระบายสีเพิ่มเรื่อย ๆ เวลาที่อ่านจะได้ความหวานขมของวรรณกรรมข้ามวัฒนธรรม ที่สำคัญคือมันสอนให้รู้ว่าตำนานหนึ่งเรื่องสามารถเดินทาง เปลี่ยนภาษา และยังคงความงามได้ แม้จะถูกแปลงเป็นรูปแบบใหม่ ๆ ก็ตาม

เราเคยสงสัยมานานว่าเรื่องราวยิ่งใหญ่ในเวทีละครโบราณอย่าง 'อิเหนา' จะมาจากคนๆ เดียวหรือเป็นผลรวมของหลายเสียงกันแน่ และพอมานั่งไล่ดูภาพรวมแล้วก็ต้องบอกว่าไม่มีคำตอบเดียวที่เด็ดขาดนัก ต้นตอของ 'อิเหนา' ในความเข้าใจของฉันคือเรื่องเล่าที่เดินทางข้ามหมู่เกาะและชายฝั่งเอเชียตะวันออกเฉียงใต้—รากของมันใกล้เคียงกับไซเคิลนิทาน 'ปัญจิ' ของชวา-จักรวาลอินโดนีเซีย และยังมีกลิ่นอายของวรรณคดีมลายูที่เรียกว่า hikayat ซึ่งถูกเล่าและดัดแปลงไปตามภาษาและบริบทของแต่ละท้องถิ่น เมื่อเข้าสู่สยาม เรื่องราวนี้ถูกปรับให้เข้ากับรสนิยมศิลปะในราชสำนัก ถูกเรียบเรียงให้เข้ารูปแบบฉันทลักษณ์ไทย และกลายเป็นมรดกทางการละครที่ใช้ทั้งในละครหน้ากากและละครร้อง การเรียกผู้แต่งเพียงคนเดียวจึงมักไม่ตรงกับความเป็นจริง ในประวัติศาสตร์วรรณกรรมของเรา วรรณกรรมประเภทนี้มักเกิดจากการเล่า ปรับ ปรุง และบันทึกโดยนักเล่าในวัง นักบทร้อง หรือนักปราชญ์ที่ไม่ได้เซ็นชื่อเป็นผู้แต่งคนเดียว บางเวอร์ชันอาจมาจากการแปล-เรียบเรียงของกวีคนหนึ่ง แต่อีกเวอร์ชันก็ถูกแก้ไขโดยคนอื่นในชั่วอายุหลายรุ่น ฉะนั้นฉันมองว่า 'อิเหนา' คือผลงานรวมใจของวัฒนธรรม ที่สะท้อนการแลกเปลี่ยนระหว่างชวา มลายู และสยาม และที่สำคัญคือมันถูกทำให้เป็นของเราเมื่อถูกใช้ในพิธีกรรมและการแสดงพื้นบ้าน การที่ไม่มีชื่อผู้แต่งเดี่ยวไม่ได้ทำให้เรื่องนี้ด้อยค่า ตรงกันข้าม มันเพิ่มความน่าสนใจให้การศึกษาว่าแต่ละยุคและแต่ละเวทีตีความตัวละครและเหตุการณ์อย่างไร สำหรับฉัน ความเป็นกลุ่มนี้กลับช่วยให้ภาพ 'อิเหนา' มีหลายชั้น ทั้งด้านความโรแมนติก การเมือง และพิธีกรรม ซึ่งทำให้ทุกครั้งที่ได้ดูหรือนึกถึงฉากจากละคร ฉันยังคงเห็นทั้งความเก่าแก่และการปรับตัวของวรรณกรรมชิ้นนี้อยู่เสมอ

ย้อนกลับไปในช่วงที่ชอบดูการแสดงพื้นบ้านมากขึ้น ผมรู้สึกว่ามีหลายครั้งที่เรื่องราวจาก 'อิเหนา' ถูกนำมาปรับเป็นบทละครเวทีหรือการแสดงพื้นบ้านในรูปแบบต่าง ๆ และมันมักจะถูกตีความใหม่ตามยุคสมัย บทบาทของ 'อิเหนา' ในเวทีไทยมักเห็นได้จากการแสดงละครเวทีพื้นบ้าน ละครฉากใหญ่ และการเต้นรำแบบนาฏศิลป์ที่หยิบเอาช่วงสำคัญของเรื่องมาเล่าใหม่ ทั้งฉากความรัก ระหว่างอิเหนาและนางเหยา หรือการต่อสู้เพื่อศักดิ์ศรี มันทำให้ผู้ชมที่ไม่คุ้นเคยกับบทกวีเดิมเข้าถึงได้ง่ายขึ้น ฉันชอบการที่นักแสดงหยิบเฉพาะอารมณ์หลักมาเน้นและผสมกับท่วงทำนองดนตรีพื้นเมือง ทำให้ภาพรวมดูสดและจับใจ มุมมองส่วนตัวคือการดูงานดัดแปลงเหล่านี้เหมือนการได้เห็นเรื่องเก่าที่ยังมีชีวิต บางเวอร์ชันใส่เทคนิคสมัยใหม่ บางเวอร์ชันยืนพื้นแบบดั้งเดิม แต่ทุกเวอร์ชันล้วนแสดงให้เห็นว่าท่วงทำนองและธีมของ 'อิเหนา' ยังคงมีพลังพอจะสร้างบทใหม่ ๆ ให้คนรุ่นต่อไปได้อินกับมัน แม้จะไม่ได้เป็นแฟนตัวยงของละครเวทีทุกรูปแบบ แต่การเห็นมุมมองใหม่ ๆ จากบทเก่า ๆ ก็มักทำให้ฉันทึ่งอยู่เสมอ

ฉันมักจะเปรียบ 'อิเหนา' เหมือนงานปะติดที่ทอขึ้นจากเรื่องเล่าหลายสายมากกว่าจะเป็นผลงานของคนคนเดียว สิ่งที่ชัดเจนคือไม่มีบันทึกชื่อผู้แต่งเดี่ยวๆ แบบที่เราคุ้นกับงานสมัยใหม่ นักวิชาการมักพูดถึงกลุ่มคนทำงานในราชสำนักหรือคณะกวีที่ปรับแต่งนิทานมลายูโบราณเข้ากับบริบทสยาม สายเรื่องต้นน้ำของเนื้อหามักถูกโยงกับตำนานมลายูอย่าง 'Hikayat Inderaputera' ซึ่งกระจายตัวในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้และถูกแปล-ดัดแปลงหลายครั้ง ถ้ามองในมุมครอบครัวของผู้แต่ง ฉันคิดว่าเป็นไปได้สูงที่ผู้รังสรรค์ต้นฉบับจะมาจากตระกูลที่เกี่ยวข้องกับราชสำนักหรือชนชั้นกลางที่มีความรู้ทางภาษาและวรรณกรรมมากพอ พวกเขาอาจไม่เขียนชื่อเพราะวัฒนธรรมสมัยนั้นให้ความสำคัญกับงานมากกว่าตัวผู้สร้าง ผลงานจึงผ่านการแก้ไขต่อเนื่องโดยคนรุ่นหลัง ทำให้ต้นกำเนิดส่วนตัวของ 'ผู้แต่ง' ถูกกลืนไปกับงานร่วมของชุมชนวรรณกรรม เมื่อคิดถึงภาพรวม ฉันรู้สึกว่าอิเหนาเป็นผลผลิตของการแลกเปลี่ยนอารยธรรม ยากที่จะจับตัวผู้แต่งเดียว แต่ก็น่าอบอุ่นที่รู้ว่ามันเกิดจากแรงร่วมของคนหลากหลาย และยังมีชีวิตผ่านการเล่าเรื่อยมา

ประวัติศาสตร์การอ้างอิง 'อิเหนา' ในวงวิชาการมีลักษณะเหมือนสนามประลองระหว่างเอกสารกับการตีความ โดยมากนักวิชาการจะไม่ยึดติดกับชื่อผู้แต่งคนเดียว แต่จะอาศัยชื่อต้นฉบับ ฉบับพิมพ์ หรือชื่อบรรณาธิการเป็นหัวใจในการอ้างอิง ฉันมักเห็นการอ้างที่เขียนว่า 'อิเหนา' ตามด้วยคำอธิบายสั้น ๆ เช่น (ฉบับแก้ไข/ฉบับบรรณาธิการ) หรือระบุตำแหน่งต้นฉบับที่เก็บในหอจดหมายเหตุ เพื่อให้ผู้อ่านตามกลับไปยังแหล่งข้อมูลจริงได้ อีกด้านหนึ่ง งานวิชาการบางชิ้นจะนำเอาการเปรียบเทียบข้ามวรรณกรรมมาใช้ อย่างเช่นการเอา 'อิเหนา' มาเปรียบกับ 'รามเกียรติ์' เพื่อชี้ว่าวิธีอ้างชื่อผู้แต่งและการตีความต่างกันอย่างไรในบทกวีมหากาพย์ สุดท้ายฉันคิดว่าการอ้างถึง 'อิเหนา' จึงเป็นทั้งเรื่องเทคนิคบรรณานุกรมและเรื่องนิยามความเป็นผู้แต่งในวรรณคดีปากเปล่า แบบที่ทำให้การศึกษาเชิงประวัติศาสตร์วรรณกรรมมีมิติทั้งเอกสารและสังคมวัฒนธรรม

หน้าที่หลักของวรรณคดีถูกยืมมาใช้ในรูปแบบต่าง ๆ และ 'อิเหนา' ก็ทำหน้าที่นั้นอย่างชัดเจน — งานชิ้นนี้เล่าเรื่องความรักที่เต็มไปด้วยอุปสรรคนานัปการ พร้อมกับถักทอประเด็นการเมืองและศีลธรรมของสังคมเอาไว้ด้วยกัน ในเชิงเนื้อหา 'อิเหนา' พาเราตามรอยตัวเอกที่ต้องเผชิญทั้งการพลัดพราก การปลอมตัว การทดสอบความจงรัก และการกลับมาพบกันอีกครั้ง เรื่องราวเหล่านี้ไม่ได้มีจุดมุ่งหมายเพียงเพื่อให้คนอ่านลุ้นระทึก แต่ยังสอนค่านิยมเช่นความภักดี ความเสียสละ และคุณธรรมของชนชั้นผู้ปกครองผ่านการกระทำของตัวละคร มุมมองส่วนตัวแล้ว ผมเห็นว่าผู้แต่งเขียน 'อิเหนา' เพื่อส่งต่อทั้งความบันเทิงและบทเรียนทางสังคม—บางตอนทำหน้าที่เป็นนิทานสอนใจสำหรับคนทั่วไป ขณะที่บางตอนเหมือนบทละครที่ยืนยันอำนาจและความถูกต้องของระบอบปกครอง การผสมผสานระหว่างเรื่องรัก ๆ ใคร่ ๆ กับปมการเมืองทำให้ผลงานยังคงได้รับความสนใจและถูกเล่าต่ออยู่ตลอด การอ่านงานนี้จึงให้ความพึงพอใจทั้งด้านอารมณ์และความคิด ซึ่งยังคงสะท้อนค่านิยมของยุคนั้นอย่างชัดเจน

เคยสงสัยไหมว่าใครเป็นผู้แต่ง 'อิเหนา' — คำตอบสั้น ๆ ก็คือไม่มีชื่อผู้แต่งปรากฏชัดเจนในบันทึกประวัติศาสตร์แบบที่เราคุ้นกับงานสมัยใหม่ ฉันมองว่า 'อิเหนา' เป็นงานรวบรวมที่เกิดจากการแปล แปลง และปรับแต่งเรื่องราวจากตำนาน Panji ของชวาและมาเลย์เข้ามาอยู่ในบริบทสยามอย่างเป็นธรรมชาติ ข้อมูลเชิงเอกสารชี้ว่าแบบข้อความของ 'อิเหนา' ที่เราอ่านกันมีร่องรอยการเขียนขึ้นครั้งแรกราวปลายอยุธยาไปจนถึงต้นรัตนโกสินทร์ แต่ละฉบับมีความแตกต่างกันทั้งคำเล่าและฉันทลักษณ์ จึงทำให้ผมเชื่อว่างานนี้ถูกร้อยเรียงโดยกวีในสำนักหรือวงละครหลายคน มากกว่าจะเป็นผลงานของกวีคนเดียว งานมีคำยืม ชื่อเมืองและบุคคลที่มีกลิ่นมาเลย์-ชวา ผสมกับรูปแบบฉันทลักษณ์ไทย ทำให้เห็นภาพของการแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมข้ามภูมิภาคมาอย่างต่อเนื่อง การไม่รู้ชื่อผู้แต่งสำหรับฉันกลับเป็นเสน่ห์อย่างหนึ่ง เพราะมันเปิดช่องให้เรื่องถูกเล่า-ปรับ-เพิ่ม จากปากสู่ปากและจากสำนักสู่สำนัก ทำให้ 'อิเหนา' กลายเป็นงานรวมเสียงของคนหลายยุคหลายชั้น แม้จะอยากรู้ว่าใครเขียนขึ้นจริง แต่ความไม่แน่นอนนั้นเองทำให้ผมรู้สึกว่าผลงานยังมีชีวิตและยังคงพูดกับคนไทยได้จนถึงทุกวันนี้